Պատմաբան. Անկախության տարիներին կարող էինք մեծ առաջընթաց ունենալ, եթե անցյալի դասերը քաղած լինեինք

Արտակ ՄովսիսյանՀարցազրույց պատմական գիտությունների թեկնածու, ԵՊՀ դոցենտ, ՀՀ ԳԱԱ արևելագիտության ինստիտուտի ավագ գիտաշխատող Արտակ Մովսիսյանի հետ:

 

- Պարոն Մովսիսյան, ինչպե՞ս առաջացավ ,10 հայ ականավոր արքաներե աշխատությունը  գրելու մտահղացումը: Ո՞րն է գրքի հիմնական ասելիքը:

- Ցավոք,  հայագիտության քարոզչությունը մեզանում  բավարար մակարդակի վրա չէ: Հայագիտության քարոզչություն ասելով` նկատի ունեմ և՛ գիտահանրամատչելի հրատարակությունները,  և՛ հեռուստատեսային հաղորդումները,  և՛ փաստագրական ու  գեղարվեստական ֆիլմերը: Հայագիտության քարոզչության այս բացը նկատի ունենալով` 2009-ին  ,Զանգակե  հրատարակչության հետ նախաձեռնեցինք նման  մի շարքի հրատարակություն: 2009-ին լույս է տեսել  ,10 հայ ականավոր արքաներե գրքի առաջին  հրատարակությունը, 2012-ին արդեն 2-րդը՝ եռալեզու տարբերակով` հայերեն, անգլերեն և ռուսերեն: Նպատակը հայկական արժեքների   հանրամատչելի լեզվով ներկայացումն է ավելի լայն շրջանակներին: Հիմնական նպատակը սա է՝ հայագիտության քարոզչություն:  Նշված շարքի երկրորդ հրատարակությունը եղավ ,Արևմտյան Հայաստանի 10 ուխտավայրերե գիրքը: Առաջիկա մեկ-երկու ամսում լույս կտեսնի ,10 հայ ականավոր թագուհիներե  աշխատությունը և հիմա պատրաստվում է ,Հայկական 10 արքայատոհմերե գիրքը:

- Ինչո՞ւ  հենց տասը, ոչ թե օրինակ, քսան կամ երեսուն:

- Տասը սիմվոլի կարգով է ընտրվել: Աշխարհի մակարդակով  վերցնելու դեպքում սովորաբար հարյուրն է ընտրվում, հայոց պատմության դեպքում մենք տասն ենք ընտրել: Դա իր դժվարությունն ունի: Օրինակ` տասը արքաներն ընտրելը բարդ էր:

- Ի՞նչ սկզբունքով եք ընտրել տասը արքաներին և երկընտրանքներ ունեցե՞լ եք:

- Ընտրվածները պետք է լինեին թագավորներ, որոնք և՛ մեծ հետք թողած լինեին մեր պատմության մեջ,  և՛ իրենց ամբողջության մեջ վերցրած` իրենց կերպարով օրինակելի լինեին այսօրվա մեր սերնդի դաստիարակության համար: Բնականաբար, բավականին բարդ էր տասն արքաներին ընտրելը: Մինչև տպագրության պահն այս հարցը կար:

Ընտրված արքաների դեպքում հաստատ համոզված էի, որ պետք է լինեն, այլ հարց  է, որ կան նաև ուրիշ արքաներ, որոնք ևս արժանի են, որ ներկայացված լինեն: Օրինակ` Բագրատունիներից ես ներկայացրել եմ Աշոտ Առաջինին, քանի որ ֆենոմենալ թագավոր է և մեզանում շատ քիչ ճանաչված: Մարդը 450 տարի առաջ անկում ապրած պետականությունը վերականգնեց առանց առանց պատերազմի: Նա դիվանագիտական հանճար է: Եթե նման կերպար այլ պետության պատմության մեջ լիներ, ամբողջ աշխարհով մեկ կներկայացնեին, դիվանագիտության պատմության դասագրքերի մեջ  որպես տաղանդ կմատուցեին, մինչդեռ մեր այդ արքային անգամ ժողովուրդը չի ճանաչում:

Աշոտ Երրորդ Ողորմածին , Գագիկ Առաջինին ևս կարելի էր ընդգրկել, բայց տասի մեջ պետք էր տեղավորվել:

Գրքում ընդգրկվածների համար չեմ զղջում, քանի որ իսկապես արժանավորագույն թագավորներ են: Նախաբանում էլ նշվել է, որ տասին առանձնացնելով` բնավ չենք նսեմացնում մյուսների ավանդը մեր պատմության մեջ:

- Իսկ գրքում պատմական անցքերի նորովի մեկնաբանություն կա՞:

- Նոր ասածը պայմանական է այստեղ, արժևորումը կարող է նոր լինել: Օրինակ` Աշոտ Առաջինի արժևորումն է այդպիսին, ցավոք, ներկայիս դասագրքերում էլ Աշոտ Առաջինն  ըստ պատշաճի չի  արժևորվում:

- Իսկ Ուրարտուի մասի՞ն…

- Ուրարտուի հետ կապված մոտեցումն էլ նորություն չէ, դա հնագույն հայկական թագավորություն է: Ինձ համար դա միանշանակ է, քանի որ ,ուրարտացիե  առանձին էթնոս գոյություն չի ունեցել: ,Ուրարտունե Հայաստանի անվանումն է ասուրաբաբելական աղբյուրներում:  Երբ  ասուրերենը և բաբելերենը  վերացան գործածությունից, Ուրարտու տերմինն էլ դուրս եկավ: Վերջին անգամ Ուրարտու տերմինը գործածվում է Աքեմենյան թագավոր Արտաքսերքսես  Երկրորդի բաբելերեն արձանագրություններում, որն իշխել է մինչև Ք.ա. 360 թվականը: Ընդ որում, դրանց պարսկերեն բաժիններում Հայաստանը ,Արմինաե է կոչվում:  Այսինքն` միանշանակ է, որ սա ընդամենը Հայաստանի անվանումներից մեկն է:

Կոպիտ օրինակ բերեմ. այսօր Հայաստանը միայն վրացիներն են կոչում ,Սոմխեթիե: Եթե վրաց ժողովուրդը  վերանա, էլ աշխարհում որևէ մեկը Հայաստանը ,Սոմխեթիե չի կոչի: Սա չի նշանակի, որ Սոմխեթին  առանձին երկրի անուն էր, և այդ երկիրը վերացավ: Կամ օրինակ` խեթական արձանագրություններում մեր երկիրը կոչվում է ,Հայասաե: Խեթական տերության անկումից հետո այլևս ոչ ոք ,Հայասաե տերմինը չի օգտագործում, այդ տերմինը մեռավ  նրանց հետ միասին, քանի որ նրանք էին այդպես կոչում: Նույնը և բաբելերենի դեպքում,  նրանցից հետո ո՞վ պետք է այդ տերմինն օգտագործեր:

- Պարոն Մովսիսյան, ընթերցողների արձագանքն աշխատությանն ինչպիսի՞ն է եղել, արձագանքներ ստանում ե՞ք:

- Արձագանքները դեռ 2009-ից կան: Բայց մեծագույն արձագանքը եղավ ,Զանգակե  հրատարակչության ,Նվիրիր գիրքե ֆեյսբուքյան ակցիայի ժամանակ: 2450 մարդ իր էջին դրել էր իմ գրքի հղումը՝ փորձելով համապատասխան քանակությամբ հավանություններ հավաքել, նրանցից 450-ը 150-ից ավելի հավանություններ էին  կարողացել հավաքել և նվեր ստացան գիրքը: Ընդ որում, հրատարակչության ներկայացուցիչներն ասացին, որ ամենաշատը հենց այս գրքի համար են պայքարել, սա արդեն բարձր գնահատական է:

Մարդիկ կան, որոնք  մոտենում ու հարցնում են, թե այս կամ այն արքան ինչու չկա գրքում: Ես երբեք չեմ  պնդում, որ այս տասն ամենաամենան է, սա իմ մոտեցումն է, մեկ այլ հեղինակ կարող է գիրք գրել և առանձնացնել տասը այլ արքաների:

Իսկ  ամենակարևորն այն է, որ գիրքը  մտորելու տեղիք է տալիս: Կարծում եմ, որ դա գրքի գնահատման կարևորագույն չափանիշներից:

- Գիրքը թարգմանվել է նաև ռուսերեն և անգլերեն: Միջազգային շուկայում հաջողություններ կա՞ն, թե՞ դեռ վաղ  է այդ մասին խոսելը:

- Եռալեզու հրատարակությունը եղել է հունվարի վերջին, փետրվարի սկզբին  գտնվում էի Միացյալ Նահանգներում, ինձ հետ տարել էի գրքի անգլերեն օրինակներ, շնորհանդեսն այնտեղ տեղի ունեցավ: Պետք է ասեմ, որ շատ մեծ ոգևորությամբ էր ընդունվում: Իսկ վաճառքի մասին չեմ կարող ասել, քանի որ այդ հարցերով զբաղվում է ,Զանգակե հրատարակչությունը:

- ,10 հայ ականավոր թագուհիներե գրքի մասին. արդյոք դժվարություններ ունեցե՞լ եք 10 ականավոր թագուհիներին ընտրելու հարցում:

- Թագուհիների հարցը մեզ մոտ քիչ ճանաչված և քիչ ուսումնասիրված է: Կարծում եմ, որ այս առումով տասը թագուհիների վերաբերյալ  գիրքն  ավելի մեծ հետաքրքրությամբ կընդունվի: Եթե փողոցում  մարդկանց հարցնեք, թե քանի հայ թագուհի գիտեն, հաստատ չորս-հինգ անունից ավելի չեն ասելու:

Մեզ հասել են  60-ից ավելի թագուհու մասին տվյալներ: Գրքի վերջում  որպես հավելված բերված  է անվանապես հայտնի բոլոր հայ թագուհիների ցուցակը և նշված է, թե ով որ թագավորի կինն է եղել:

60-ի մեջ, բնականաբար, պետք էր առանձնացնել տասին: Նույն սկզբունքով եմ ընտրել, ինչ թագավորների դեպքում. պետք է լինեին իր ժամանակաշրջանի համար առանձնացած, հայոց պատմության մեջ զգալի հետք թողած և օրինակելի կերպարներ: Մենք իսկապես բացառիկ  թագուհիներ ենք ունեցել, այնպիսիք, որ պատիվ կբերեին աշխարհի ցանկացած երկրի: Նրանք մեզանում մնում են  չճանաչված և չգնահատված:

Օրինակ`  Լևոն Մեծագործի դուստր Զաբելը   թագուհի հռչակվեց չորս տարեկանում, երբ հայրը մահացավ: Եզակի թագուհի է, ապրել է ընդամենը երեսունյոթ տարի:  Նրա արած գործերից միայն մեկը նշեմ. պետական ծախսով հիմնում է անվճար հիվանդանոց: XIII դարում անվճար հիվանդանոցը հազվագյուտ երևույթ է աշխարհի  պատմության մեջ: Եվ այնտեղ ոչ միայն պետական միջոցներով անվճար բուժում էր իրականացվում, այլև թագուհին ինքն էր խնամում անտեր հիվանդներին:  Աշխարհում քանի՞ նման թագուհի կա…

Մեր շատ թագուհիներ  բացառիկ մեծ շինարարական աշխատանքներ են կատարել:  Բագրատունյաց Հայաստանի խոշորագույն տաճարը՝ Կաթողիկե Մայր տաճարը, Կատրամիդե Երկրորդ թագուհին է կառուցել՝ Գագիկ Առաջին արքայի կինը: Կամ Հաղպատը և Սանահինը կառուցել է Խոսրովանույշ թագուհին, որը Աշոտ Երրորդ Ողորմածի կինն էր:

Ընդ որում,   թագուհիներն  իրենց  միջոցներով են  կառուցել: Օրենսդրորեն երկրի բոլոր ոսկու հանքերը արքայի սեփականությունն էին, իսկ արծաթինը՝ թագուհու: Թագուհին իր հայեցողությամբ էր տնօրինում այդ հանքերից ստացված շահույթը: Մեր թագուհիները, որպես օրինաչափություն, իրենց այդ հսկայական ֆոնդն օգտագործել են գլխավորապես բարեգործական նպատակներով:

,10 հայ ականավոր թագուհիներե գիրքը մինչև տարեվերջ նախատեսվում է հրատարակել նաև ռուսերեն և անգլերեն:

- ,10 հայ արքայատոհմերե  աշխատության նորովի մոտեցումը և ասելիքը  ո՞րն է լինելու:

- Գիտահանրամատչելի հրատարակությունների նպատակը նորությունները չեն, եղած նյութի քարոզչությունն է, հրապարակայնության ապահովումը: Նպատակը նախ և առաջ մեր ունեցած հարստությունը ճանաչելն է  մեզանում և դրա քարոզչությունը:

Թագավորներ, թագուհիներ, արքայատներ. սա շարք է: Ինչո՞ւ ձեռնամուխ եղա այս աշխատանքին, քանի որ շատ-շատ ուսանելի խնդիրներ ունենք.  պետականության վերականգնման փուլում ենք ապրում, և  ցավոք սրտի, շատ հարցերում մեր պետությունը շարունակում է մնալ անկատար, շատ հարցերում տեղում ենք դոփում: Անկախության 20-ամյակը նշեցինք, դա քիչ ժամանակ չէ,  տեսնում ենք, որ այդ ընթացքում  կարող էինք  մեծ առաջընթաց ունենալ, եթե անցյալի դասերը քաղած լինեինք և ճիշտ ուղենիշներ որդեգրեինք ապագայի համար: Այս առումով մեր ունեցած ժառանգությունը կարևոր է, և շատ կարևոր է, որ աճող սերունդն անցյալի ճիշտ արժեհամակարգով դաստիարակվի:

Tags: