Արխիվը` ազգային հիշողության պահապան. այստեղ պահվող ամենահին փաստաթուղթը 410 տարեկան է

amatuni virabyanՀարցազրույց Հայաստանի ազգային արխիվի տնօրեն Ամատունի Վիրաբյանի հետ:
- Պարոն Վիրաբյան, երբ անցյալին վերաբերող որևէ կարևոր փաստաթուղթ է պետք , անմիջապես հիշում ենք արխիվի մասին: Ինչպե՞ս և ե՞րբ է առաջացել արխիվ ասվածը:

- Արխիվներ եղել են անգամ մեր թվարկությունից առաջ, օրինակ` Հռոմում կար հայտնի մեծ արխիվ, որտեղ ճանապարհային, ծովային քարտեզներ կային, որովհետև առանց այդ քարտեզների հռոմեական զորքերը չէին կարող տեղից տեղ գնալ: Հնուց եղել են արխիվներ, բայց, դժբախտաբար, շատ քիչ բան է պահպանվել: Աշխարհում ամենահին արխիվը Հռոմի պապի արխիվն է, որտեղ VI-VII դարից փաստաթղթեր կան: Իսկ ընդհանրապես դասական արխիվներ սկսեցին ստեղծվել Եվրոպայում` քաղաք պետություններում և առևտրական քաղաքներում, օրինակ` Վենետիկում, Ջենովայում, որտեղ առևտրականներն իրենց հարաբերությունները ճշտելու համար ունենում էին փաստաթղթեր և դրանք պահպանում էին քաղաքային արխիվում: Մեզ մոտ ևս եղել են արխիվներ: Օրինակ` Մովսես Խորենացին տարբեր փաստաթղթերի հավաստիությունը երաշխավորելու համար ասում է, որ դա դիվանում է տեսել: Դիվանը արխիվն էր: Բայց մեզ, դժբախտաբար, հայկական արխիվներից ոչինչ չի հասել: Եթե եվրոպայում XII-XIII դարերից փաստաթղթեր կան, մեր հարևան Իրանում կան XIV դարի փաստաթղթեր, մեզ մոտ փաստաթղթերը պահպանվել են հիմնականում XIX դարից, երբ Հայաստանն անցավ Ռուսաստանի կազմ: Յուրաքանչյուր պատմաբան, աշխատելով արխիվում, XIX դարի պատմությունը կարող է ներկայացնել, բայց արդեն XVIII դարին վերաբերող փաստաթղթերը քիչ են:
Արխիվը ստեղծվել է խորհրդային իշխանության հաստատումից հետո, 1923-ին որոշում է ընդունվել, 1924-ից սկսել է գործել: Այս տարի 90 տարեկան ենք դառնում:

- Ինչպե՞ս է կատարվում արխիվի համալրումը, և ի՞նչ փաստաթղթեր են Ձեզ մոտ պահվում:

- Առաջին հերթին` պետական կառավարման մարմինների փաստաթղթեր: ԽՍՀՄ տարիներին խորհրդային իշխանությունը մեծ ուշադրություն է դարձրել արխիվային գործին, կառուցվել են շենքեր, հավաքվել է ամեն փաստաթուղթ: Այնքան գործ, որ ԽՄ արխիվներում էր պահվում, աշխարհի որևէ այլ երկրի արխիվում չէր պահպանվում, հավաքվում էր ցանկացած կազմակերպությանը վերաբերող փաստաթուղթ, լիներ դա կոլխոզ, գործարան, մանկապարտեզ, դպրոց, նախագծային, գիտահետազոտական ինստիտուտ: Իսկ միջազգային պրակտիկայում ընդունված է արխիվում պահպանել միայն պետական փաստաթղթերը: Խորհրդային իշխանության փլուզումից և անկախության հռչակումից հետո մեզ մոտ էլ շատ բան է փոխվել: Վերջին 20-25 տարում ավելի մոտեցել ենք միջազգային փորձին: Այսօր շեշտը դնում ենք երկու տիպի փաստաթղթեր հավաքելու վրա` պետական և տեղական ինքնակառավարման մարմինների փաստաթղթեր և բոլոր այն կազմակերպությունների փաստաթղթերը, որոնք առնչվում են մարդու գործունեությանը: Ցանկացած կազմակերպություն, եթե լուծարվում է, նրանից վերցնում ենք բոլոր փաստաթղթերը, որոնք վերաբերում են այդ կազմակերպությունում աշխատած մարդկանց գործունեությանը, որովհետև այսօր մենք տեղեկանքներ ենք տալիս:
Բայց, դժբախտաբար, 90-ական թվականներին շատ փաստաթղթեր, հիմնականում` շինարարական և առևտրական կազմակերպությունների, ոչնչացվել են: Եվ այսօր այդ կազմակերպություններում աշխատած մարդկանց տեղեկանք տալու հարցում խնդիրներ են առաջանում: Իհարկե, արխիվը միայն տեղեկանք տրամադրող չէ, այն մշակութային, գիտական կազմակերպություն է: Այսօր տարեկան մեր ժողովրդի պատմության, կարևոր իրադարձությունների վերաբերյալ տասնյակ գրքեր ենք հրատարակում, ցուցահանդեսներ ենք կազմակերպում Հայաստանում և արտերկրում: Անցած տարի Մոսկվայում ռուսական արխիվների հետ «Հայերը Մոսկվայում» խորագրով ցուցադրություն կազմակերպեցինք, որ ցույց տանք` վերջին 20 տարում չեն հայերը հայտնվել Մոսկվայում և հնուց ի վեր ինչ դեր են կատարել Մոսկվայի մշակութային, տնտեսական կյանքում:
Արխիվի համալրումը կատարվում է «Արխիվային գործի մասին» օրենքի համաձայն: Պետական մարմիններն իրենց մոտ փաստաթղթերը 10 տարի պահելուց հետո հանձնում են արխիվ: Կառավարության որոշմամբ էլ սահմանված է, թե ինչն ու ինչպես են հանձնում: Մենք բերում ենք պետական մարմինների գործունեության արդյունքում ստեղծված փաստաթղթերի 5-7 տոկոսը, մնացածը ոչնչացվում է որպես իր դերը կատարած և այլևս արժեք չներկայացնող:

- Խոսեցիք հին փաստաթղթերից: Հետաքրքիր է, թե մեր արխիվում պահպանվող ամենահին փաստաթուղթը որ թվականով է թվագրված և ինչի մասին է:

- Հայաստանում ամենահին փաստաթուղը 1441 թվականի կաթողիկոսական կոնդակ է, ոը պահվում է Մատենադարանում: Արխիվի ամենահին փաստաթուղթը 1604 թվականի Շահ Աբասի հրովարտակ է` ուղղված Ղարաբաղի մելիքներին իրենց հողային իրավունքների վերաբերյալ: XVII դարից ևս մի քանի փաստաթղթեր կան: XVIII դարից մի քանի հարյուր փաստաթուղթ ունենք, բայց հիմնական փաստաթղթային զանգվածն առաջացել է 1830-ից հետո: Փաստաթղթեր չլինելու օբյեկտիվ ու սուբյեկտիվ պատճառներ կան: Օբյեկտիվ պատճառ է, որ այրվել են, թշնամիները ոչնչացրել են, բայց կա նաև մի հետաքրքիր սուբյեկտիվ պայման, քանի որ երբ դեռ թուղթ չկար, հիմնականում մագաղաթ էր օգտագործվում, իսկ այն շատ թանկ էր: Երբ կաթողիկոսը նամակ էր ստանում, կարդում էր, հետո հանձնարարում էր նամակի վրայի ներկը մաքրել և մագաղաթը նորից օգտագործել պատասխան գրելու համար: Առաջինը Սիմոն Երևանցի կաթողիկոսն էր, որ 1760 թ. հետաքրքրվեց, թե էջմիածնի արխիվներում ինչ փաստաթղթեր կան: Հիմնականում ունեցվածքի վերաբերյալ փաստաթղթեր էին պահպանվել: Նա արգելեց փաստաթղթերը «բարբարոս» ձևով ոչնչացնել և կարգ սահմանեց, ըստ որի` ստացված նամակները պետք է պահպանվեին, բացի այդ, ուղարկված նամակներից մեկ օրինակ էլ պետք է գրվեր և տեղում պահվեր: Այդպես փաստաթղթերը սկսեցին պահպանվել:

- Արխիվը ազգի հիշողությունն է, կարևոր կառույց է: Պետական մակարդակով որքանո՞վ է պատշաճ ուշադրություն հատկացվում արխիվին:

- Գիտեք, հնարավորինս ուշադրություն հատկացվում է: Մեր երկրի հնարավորության սահմաններում: Մենք փորձում ենք օգտագործել նաև այլ միջոցներ, օրինակ` թվայնացնող մեքենաները գնել ենք բարերարների գումարի շնորհիվ, կամ Ցեղասպանության վերաբերյալ գրքերը հրատարակելու և թարգմանելու համար բյուջեից ոչ մի կոպեկ չի ծախսվել, դրանք իրականացնում ենք բարերարների շնորհիվ: Պետությունն էլ օգնում է, հուլիսի 1-ից աշխատակիցների աշխատավարձերը 30-40 տոկոսով բարձրացել են:

- Իսկ արխիվային գործը մեզ մոտ ի՞նչ վիճակում է, մենք համընթաց քայլո՞ւմ ենք աշխարհի հետ, թե՞ հետ ենք մնում:

- Եթե համեմատենք Մեծ Բրիտանիայի, Ֆրանսիայի, Հոլանդիայի արխիվների հետ, դժվար է, նրանք վաղուց են սկսել: Բայց եթե համեմատենք հետխորհրդային շրջանի երկրների արխիվների հետ, մենք ավելի քիչ միջոցներով ավելի մեծ պրոֆեսիոնալիզմ ենք դրսևորում:
Նաև մեր արխիվը շատ դեմոկրատական է, այստեղ փակ, գաղտնի փաստաթղթեր չկան: Ցանկացած քաղաքացի, անկախ այն հանգամանքից, թե որ երկրի քաղաքացի է, միայն անձնագրով կարող է գալ և արխիվում աշխատել, մենք էլ նրան կօգնենք թարգմանության հարցում:

- Ասացիք, որ մեզ մոտ բոլորի համար բաց են փաստաթղթերը: Հատկապես ո՞ր երկրներից են շատ գալիս և ի՞նչ փաստաղթեր են հիմնականում ուսումնասիրում:

- Հետաքրքրության համար առաջինը Ցեղասպանությանը վերաբերող փաստաթղթեր են: Գալիս են Անգլիայի, Ֆրանսիայի, Գերմանիայի ներկայացուցիչներ, նաև ծագումով հայ քաղաքացիներ: Վերջին շրջանում արխիվի հանդեպ հետաքրքրությունն ավելացել է նաև Թուրքիայում: Մանավանդ վերջերս Ստամբուլում թուրքերենով հրատարակվել է «Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում» գիրքը, ուստի ակնկալում եմ, որ աշնանը մեզ մոտ կգան նաև մեծ թվով թուրք պատմաբաններ և լրագրողներ:
Հետաքրքրվում են նաև Երկրորդ համաշխարհային պատերազմով, խորհրդային շրջանում մարդկանց ապրելակերպով ու կենցաղով:

- Լրանում է Առաջին համաշխարհային պատերազմի 100-ամյակը, հաջորդ տարի` Հայոց ցեղասպանության 100-րդ տարելիցը: Արխիվում այս երկուսի մասին առկա փաստաթղթերը ինչպե՞ս են ներկայացվում հանրությանը:

- Արդեն պատրաստ է և Մոսկվայում ռուսերեն լույս կտեսնի «Հայերի մասնակցությունն Առաջին համաշխարհային պատերազմում» գիրքը, որում կներկայացվի, թե ֆրանսիական, ամերիկյան, ռուսական, թուրքական և այլ երկրների բանակներում որքան հայեր են մասնակցել պատերազմին: Օրինակ` ֆրանսիական բանակի կազմում գործում էր Արևելյան լեգեոնը, որը 99 տոկոսով կազմված էր հայերից:
Վրաստանում ցուցահանդես ենք պատրաստում, որտեղ կներկայացվի հասարակական բարեգործական կազմակերպությունների գործունեությունն առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին գաղթականներին, փախստականներին օգնելու համար:
2012-ին 3 հատորով հրատարակեցինք «Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում» գիրքը, որում մոտ 750 փաստաթուղթ ներկայացրեցինք մոտ 700 բնակավայրի վերաբերյալ, հետո դրանից մեկ հատոր հատընտիր պատրաստեցինք, որը 2013-ին թարգմանվեց անգլերեն, այս տարի` թուրքերեն և Մոսկվայում տպագրության ընթացքում է ռուսերենը, նախատեսում ենք նաև թարգմանել ֆրանսերեն և իսպաներեն:

- Գիտեմ, որ թվայնացման աշխատանքներ են իրականացվում: Փաստաթղթերի թվայնացումը ո՞ր փուլում է:

- Թվայնացումը վաղուց էինք սկսել, բայց պրոֆեսիոնալ սարքեր չունենալու պատճառով ծավալը փոքր էր: Տարեկան 10 հազար թերթ էինք թվայնացնում, այսօր արդեն տարեկան 200-250 հազար թերթ ենք թվայնացնում: Մեր ունեցածի հազիվ կես տոկոսը թվայնացրած լինենք: Առաջին հերթին թվայնացնում ենք այն փաստաթղթերը, որոնք պահանջված են: Օր կգա, որ արխիվում պատմաբանների փոխարեն ինժեներներ կաշխատեն: Մանավանդ որ այլևս թղթից փաստաթուղթ չի ստեղծվում, այսօր կառավարությունում փաստաթղթաշրջանառությունը էլեկտրոնային է, կադաստրից արդեն ընդունել ենք 16 մլն թվային գործ:
Զուտ էլեկտրոնային արխիվն էլ իր խնդիրներն ունի: Հարց է` էլեկտրոնային փաստաթղթերը ինչքա՞ն կդիմանան: Մենք այսօր էլեկտրոնային փաստաթղթեր ունենք, որոնք չենք կարողանում կարդալ համապատասխան սարքերի բացակայության պատճառով: Օրինակ` Էլեկտրալամպերի գործարանը 90-ականներին աշխատավարձերը վճարել է էլեկտրոնային եղանակով և էլեկտրոնային փաստաթղթեր է ներկայացրել, հիմա այդ կասետները կան, համակարգիչը կա, որը, սակայն, չի աշխատում, որևէ մեկն այն չի կարողանում վերանորոգել, նորն էլ չեն արտադրում, որ գնենք, փաստի առաջ ենք կանգնել:
Դրա համար բազմաքայլերի պետք է դիմենք, օրինակ` 2-3 տարին մեկ ամեն ինչ տեղափոխենք նոր կրիչների վրա:
Ռուսաստանում օրենսդրությունը պահանջում է, որ էլեկտրոնայինից բացի, փաստաթղթերը նաև թղթային տարբերակով պահպանվեն, դա պետք է, որպեսզի, եթե էլեկտրոնայինը չլինի, գոնե թղթային տարբերակը լինի: Լավ կլինի, որ մեզ մոտ էլ այդպես լինի: Սա խնդիր է, որը լուծում է պահանջում:

 

Tags: ,