Շատ մտածեցի, ավելի հարմար վերնագիր չգտա: Շա՜տ նուրբ, բայց նաև շա՜տ չարչրկված թեմա եմ արծարծելու: Գիտեմ, որ թեր և դեմ  տարաբնույթ եզրակացությունների և քննարկումների տեղիք պիտի տամ, բայց արդեն չեմ կարող այս բոլոր մտքերի բեռը մենակ կրել: Ուստի ուզում եմ բեռս կիսել… Եվ այսպես…

2010  թ. ամռանը, երբ  ֆրանսիական համալսարանում էի, իմ շատ սիրելի Նելլի  Սողոմոնյանը (գերմաներենի հրաշալի մասնագետ և հրաշալի մարդ) ինձ  ծանոթացրեց  մի խումբ օտարերկրացիների հետ և հարցրեց, թե կուզենայի՞ արդյոք Թուրքիայում աշխատել և թուրք  ուսանողներին հայերեն սովորեցնել: Իմ առաջին արձագանքը միայն ծիծաղը եղավ:  Ինձ շրջապատող կանայք ուշադիր հետևում էին մեր   երկխոսությանը.  Նելլին իմ ասածները թարգմանում էր գերմաներեն:

Իմ հեգնական ծիծաղը ճիշտ ընկալվեց, և նկատեցի, որ կանանցից մեկը հատուկ տխրությամբ և համոզելու բուռն ցանկությամբ է նայում ինձ:  Պարզվեց, որ այդ համակրելի կինն ազգությամբ թրքուհի է, պրոֆեսոր, աշխատում է Թուրքիայի Էդիրնե  քաղաքի (նախկին Ադրիանապոլիսը) «Թրակիա» համալսարանում, ղեկավարում  է  օտար  լեզուների   բարձրագույն  դպրոցը:

Իմ պատասխանը կտրուկ մերժումն էր, բայց տիկիններն ինձ խնդրեցին, որ կենսագրական տվյալներս  ուղարկեմ էլեկտրոնային հասցեներին:  Ես խոստացա և մոռացա խոստումս: Բայց տիկինները չմոռացան և անընդմեջ նամակներով և հեռախոսազանգերով ինձ հիշեցրին իմ խոստումը: Քաղաքավարությունից  դրդված՝ ուղարկեցի կենսագրական տվյալներս…

Մեկ էլ  2011 թ. աշնանը նամակ եմ ստանում, որով Գերմանիայի Գյոթեի անվան լեզվի ինստիտուտը (Ստամբուլի մասնաճյուղ) ինձ, ինչպես նաև Հայաստանից ևս երկու հոգու հրավիրում են  Ստամբուլ՝ քննարկելու  Էդիրնեի համալսարանում աշխատելու խնդիրը:  Մեր այցելության բոլոր ծախսերը հոգում էր Գյոթեի ինստիտուտի ստամբուլյան մասնաճյուղը:

Այս ամենը դառնում էր  արկածի պես մի բան. կարծում եմ` ճամփորդել բոլորս էլ սիրում ենք:

Մեզ ընդունեցին արտասովոր ջերմությամբ, բոլոր հնարավոր և անհնար պատիվներով, իսկ «Թրակիա» համալսարանում ստորագրեցինք պայմանագիր 2012-2013  ուստարվանից  լեզուների բարձրագույն դպրոցում աշխատելու համար:

Գալիս է 2012  թ. օգոստոս ամիսը, մեզ գրում է  պրոֆեսոր Սևինչ Մադենը (օտար լեզուների բարձրագույն դպրոցի տնօրենը) և հիշեցնում, որ սեպտեմբերի 17-ին պիտի լինենք Էդիրնեում. դասերը սկսվում են:

Եվ ես, որ այս ամենն ուղղակի արկած էի համարում, հանկարծ  հասկանում եմ, որ մի անդառնալի քայլ եմ արել:  Իմ ներքին տագնապներին գումարվում են նաև այս ու այն կողմից հնչող թեր և դեմ կարծիքները:

- Քեզնից  չէի սպասում. գնում ես թուրք լրտեսներ պատրաստելու…

- Քեզ  նման հայրենասեր կի՜նը…

Ոմանք էլ ուղղակի բազմանշանակ լռում են:

Ականջիս հասնում է, որ ինչ-որ մարդիկ քննադատական հոդվածներ են գրում կամ արդեն գրել են  թուրքերին հայերեն սովորեցնելու մասին:

Բայց այլևս վերադարձ չկա. պայմանագիր եմ կնքել: Պատրաստվում եմ, մի ճամպրուկ գիրք, զանազան նյութեր, ուսումնական առաջին տարվա համար՝ չափորոշիչ և ծրագիր, որը թարգմանել եմ տալիս թուրքերեն:  Մի խոսքով՝  «գնում եմ օտար երկիր, բարի՛ հիշեք ինձ ձեր սրտում…»:

Երբ տեղ ենք հասնում, պարզվում է, որ ոչ թե օտար լեզուների բարձրագույն դպրոցում պիտի աշխատենք, այլ բանասիրական ֆակուլտետում՝ արևելյան լեզուների բաժնում՝ հայոց լեզվի և գրականության նորաբաց մասնաճյուղում: Ծանոթանում եմ ուսանողների հետ, 15  հոգի են,  իրենք էլ ինձ նման բավական հակասական զգացումներով են համակված: Բարդությունն այն է, որ երկուստեք իրար չենք հասկանում. ես չգիտեմ թուրքերեն, իրենք՝ բնականաբար, հայերեն:

Եվ սկսում ենք աշխատել, ես ուսանողներին հայերեն եմ  սովորեցնում, իսկ նրանց խնդրում եմ, որ  ինձ թուրքերեն  սովորեցնեն: Աստիճանաբար սկսում ենք իրար հասկանալ. ուսանողների ոգևորությունը և ուրախությունն ապշեցուցիչ են: Կողքի լսարաններից հաճախ ուսանողներ են գալիս, ժպիտով և հարգալից բարևում և ասում, որ իրենք էլ կուզենային հայերեն սովորել: Երբ արդեն բարև, բարի լույս, բարի օր, տիկին, օրիորդ բառերը սովորել են ասել,  տեղեկացնում են, որ երազում են Հայաստան գալ:

Ու սկսում են  հայերեն երգեր երգել, Վահան Տերյան արտասանել, կարդալ ու գրել  մեսրոպյան տառերով: Այս ամենն ուղղակի հրաշքի պես է: Որքան իրար հասկանում ենք, այնքան շատ բան եմ իմանում նրանց մասին: Մեկը  Ստամբուլում է ապրում, իսկ տատիկը՝ Վանում, մյուսը Անկարայից է, հայրն էլ զինվորական է, երրորդն էլի Ստամբուլում է ապրում, բայց ծագումով Սամսունից է, մեկի եղբայրը Կարսում է ապրում, մեկ ուրիշի հորեղբայրը ավելի սիրուն հայերենով  է խոսում, մեկն էլ  ասում է, որ ազգությամբ քուրդ  է:

Եվ այսպես շարունակ: Հարցականները շատ են. ինչո՞ւ են այս մարդիկ ընտրել  հայոց լեզվի և գրականության բաժինը, ի՞նչ են ուզում դառնալ, ի՞նչ են անելու: Կամ ինչո՞ւ են այսքան ոգևորված և այսքան ջերմությամբ հայերեն դասավանդողներիս շրջապատում: Այս հարցերի պատասխանները պիտի ժամանակի ընթացքում ստանանք երևի:  Բայց մի բան խիստ ակնառու է. ես սիրում եմ այս տղաներին և աղջիկներին, ուրախանում եմ, երբ տեսնում եմ նրանց, այնպես, ինչպես Հայաստանում եմ ոգևորված և ուրախությամբ ողջունում իմ ամեն մի սանի: Վազելով եմ դասի գնում, ամեն օրվա համար  քայլ առ քայլ պատրաստվում եմ, որ հանկարծ չհոգնեն  կամ չձանձրանան, որ սիրեն հայոց լեզուն, որ շուտ հաղթահարեն մեր այբուբենը, սկսեն կարդալ և գրել հայերեն: Ա՜յ քեզ բան… Հիմա ի՞նչ անեմ, ում այս մասին պատմեմ` վրաս խեթ է  նայելու, ինձ ազգի դավաճան է համարելու: Թուրքին սիրել կլինի՞…

Մի տարեց ուսանող ունենք՝ 57 տարեկան, թոռան տեր: Սովորում է անչափ ջերմեռանդորեն:  Զգացվում է, որ բավական բան գիտի մեր պատմությունից: Մի օր էլ ձեռքին մի գիրք եմ տեսնում, որի մեջ քարտեզներ կան, նշվում է, թե  այժմյան Թուրքիա կոչվող երկրի կենտրոնական տարածքում բնիկ ժողովուրդը հայերն են եղել, և թվերով  ու փաստերով նշվում  է նրանց  ճիշտ թիվը մինչև 1915 թվականը:  Գիրքը թուրքերեն է. շատ բան չեմ հասկանում, բայց գլխի եմ ընկնում, որ ջահելներին պատմում է գրքի բովանդակության մասին:

Այսպես օր օրի նորանոր բացահայտումներով ավելի ու ավելի ենք ճանաչում իրար և ավելի ենք բարեկամանում: Հատկապես սիրում են, երբ հայերեն ասում եմ. «Սիրելի՛ ուսանողներ»,- ապա նույն բանն ասում եմ թուրքերեն: Շատ ուրախանում են, որ քիչ-միչ հասկանում և խոսում եմ թուրքերեն: Երբ ինչ-որ բան եմ հարցնում, իրար հերթ չտալով` բացատրում, գրատախտակին գրում են թուրքերեն բառեր և արտահայտություններ: Ֆակուլտետի ղեկավարությունը, երբ ուզում է մեզ ինչ-որ բան ասել, կանչում է ուսանողներին, որ մեզ համար թարգմանեն: Ու չնայած արդեն թուրքերեն ասվածը հասկանում եմ, բայց չնեղացնելու և քաջալերելու համար ասում եմ, որ  հայերենով լավ բացատրեցին  ղեկավարության միտքը:

Առաջին կիսամյակի ավարտն է: Քննություններ են:  Վերջին քննությունն է բառագիտությունից: Հարցարաններ եմ պատրաստել, գրավոր պիտի ամփոփեն կիսամյակի ընթացքում սովորածը: Քանի որ լսարան չկա, ինձ խնդրում են  մեկ այլ խմբի հետ միանալ, որտեղ ևս գրավոր քննություն է: Պարզվում է՝ քննությունը թուրք գրականությունից է, դասախոսն էլ  դեկանի տեղակալն է: Ես շրջում եմ, հետևում ուսանողներին,  գրատախտակին հայերեն  տառեր  գրում, հիշեցնում, հետները հայերեն կիսաձայն զրուցում և ուղղություն տալիս: Գրավորները հանձնում են, հետո համբուրում ձեռքս, դնում իրենց ճակատին և ջերմորեն ասում.

- Մինչ հանդիպում… Բարի ճանապարհ…

Գիտեն, որ Հայաստան եմ գալու, գիտեն նաև, որ տխրում և կարոտում եմ: Հաճախ կարեկցաբար հարցնում են՝ կարոտե՞լ  աղջիկ, թոռ, մայր, ընտանիք:

Բավական զավեշտական   քննություն է. հայերենն ու թուրքերենը  կողք կողքի նույն լսարանում, թուրք պրոֆեսորի զննող հայացքի ուղեկցությամբ և գրատախտակին  հայտնվող  մեր  մեսրոպյան տառերի (իմա՝ զինվորների) տեսքով:  Կարծես կավճի տեղ սուր եմ բռնել ձեռքիս, որ գրատախտակի սևին քանդակում է սուրբ Մեսրոպի երկնած տառերը:

Ամենից հուզիչն այն է, որ ուսանողները չեն անհանգստանում, թե ինչ կստանան քննությունից, ի՛նչ միավոր կդրվի:  Մի՞թե դա կարևոր է: Նրանց համար ավելի թանկ է այս բարեկամությունը, ընկերությունը, հայ դասախոսի հետ մտերմանալու, անգամ իրենց հոգսերի և սերերի մասին պատմելու հնարավորությունը:

Խմբից մի տղա, որ մաքուր հայկական դիմագծեր և արծվաքիթ ունի, մի օր վատ է զգացել, տեղափոխել են հիվանդանոց: Գնում եմ այցելության: Հենց ինձ տեսնում է, հուզվում է,  ուրախանում, շրջվում և մյուս հիվանդներին հպարտորեն ասում է. «Իմ դասախոսն է»:

Հիմա գրում եմ այս տողերը, ու թվում է՝ այս ամենն ինձ հետ չի կատարվել: Կարծես արթնանում եմ մի անիրական երազից: Ու էլի կարծես երազի մեջ թափառում եմ Էդիրնեի փողոցներում կամ նստում որևէ սրճարանում, մտքերը հանգիստ չեն տալիս, խուռներամ լցվում են ուղեղս, ծվատում սիրտս. Հիմա ի՞նչ եմ անելու: Ես օրենքով պիտի ատեմ, ամեն հանդիպած թուրքի աչքը մտցնեմ Մեծ եղեռնը, հաշիվ պահանջեմ, վրեժ լուծեմ, բայց ես, հոժարակամ և սիրով, սովորեցնում եմ հայոց լեզուն, հայ գրականության մասունքներին եմ ծանոթացնում, հայերեն ընտիր երաժշտություն (Կոմիտաս, Արամ Խաչատրյան) և երգեր եմ լսել տալիս:

Ու մեկ էլ ինքս ինձ համար հայտնաբերում եմ, որ սա էլ ի՛մ վրեժն է: Այո՛, այո՛ վրեժ, բոլոր մեր նահատակների, մեր ազգի մեծերի վրեժը:  Եղեռնից շուրջ 100 տարի անց կա՛ Հայաստանի Հանրապետություն, կա՛ ազատ ու անկախ երկրի հայ քաղաքացին, որը  հրավիրվել է թուրքական մեծ համալսարաններից մեկում հայոց լեզու և գրականություն դասավանդելու: Ես ուղղում եմ մեջքս, բարձր բռնած գլխիս վրա թագ է հայտնվում:  Ի՜նչ լավ է գրել Աբովյանը. «Քանի բերնումս շունչ կա…»:

Այս նույն զգացումով գնում եմ օդանավակայան, թռչում եմ տուն՝ զավակներիս մոտ: Շուրջս հայեր են՝ մեծ մասամբ վաճառականներ, մեկ-երկու լրագրող, մի խումբ սփյուռքահայե՞ր, թե՞ թուրքահայեր, չգիտեմ, բայց որոնք շատ վարժ խոսում են թուրքերեն: Չնայած գրեթե բոլորն են թուրքերեն խոսում: Ահա նաև մեկ-երկու մարմնավաճառ:

Ինձ թաքուն զննում են, քանի որ օդանավակայանի սպասասրահում միակն եմ, որ գիրք եմ կարդում:  Մյուսները շատ հանգիստ ու անվրդով են, այնպիսի տպավորություն է, ասես իրենց  մի տնից  մյուսն են գնում:

Թուրք ոստիկանը զարմանքով կարդում է ժամանակավոր անձնագրում գրվածը. «Էդիրնեի «Թրակիա» համալսարանի դասախոս»: Բարձրացնում է հայացքը, երկար նայում. որսում եմ թաքցրած հարգանքը:

Աշխարհի  մեծ պետություններն իրենց լեզուն, մշակույթը տարածելու և ուսուցանելու  համար  ոչ  մի  միջոցի  առաջ  կանգ  չեն  առնում: Գերմանացիները  Գյոթեի անվան ինստիտուտի մասնաճյուղեր ունեն շատ երկրներում, նաև Հայաստանում: Անընդմեջ մշակութային ծրագրեր են իրականացնում, գերմաներեն են սովորեցնում, ուսուցիչներ են վերապատրաստում և այլն: Հսկաները հասկացել են, որ զենքի գործը հաճախ  պիտի վստահել լեզվին և մշակույթին: Մեր պատմական փորձը ևս դրա օգտին է խոսում: Նշանակում է` մենք էլ պիտի մտածենք նմանօրինակ կառույց ունենալու մասին, որտեղ կմշակվի հայոց լեզվի, գրականության, հայ ժողովրդի պատմության, ընդհանրապես մշակույթի տարածման, հատկապես օտարազգիներին հայերեն  ուսուցանելու  մեթոդիկայի   ամբողջական համակարգ: Ինձ կասեն, որ կան այդպիսի կառույցներ, ասենք, Սփյուռքի նախարարությունը և այլն: Բայց հիշյալ կառույցները զբաղվում են օտար երկրներում ապրող հայերի խնդիրներով, իսկ իմ խոսքն օտարազգիներին հայերեն սովորեցնելու, հայ մշակույթին հաղորդակից դարձնելու մասին է:

Այսպիսի կառույց ունենալու դեպքում օտարազգին  կիմանա, թե ում դիմի հայերեն սովորելու կամ մասնագետներ հրավիրելու համար: Թե չէ բոլորովին պատահական, շատ հաճախ բավական գորշ, անհետաքրքիր և անպատրաստ մարդիկ են հայտնվում արտասահմանում, ստանձնում օտարներին հայերեն սովորեցնելու բարդ և պատասխանատու գործը:

Այնինչ օտարների (հատկապես թուքերի) հետ աշխատող հայը պիտի լինի բազմակողմանի զարգացած, մեթոդապես պատրաստված, Հայաստանի Հանրապետության կառավարության կողմից հաստատված փաստաթղթերով զինված: Նա Հայաստանից մի մասնիկ է տանում օտար երկիր, օտար աշխարհ, այո՛, նաև թշնամու երկիր:

Ինչպես որ անվարժ կամ վատ զինվորականին առաջին գիծ մարտի չեն ուղարկում, այնպես էլ  պատահական մարդիկ չպետք է ստանձնեն մեր լեզուն, գրականությունն ուսուցանելու, մեր մշակույթը, ավելին՝ հայ ոգին տարածելու բարդ գործը:

Ցավալին այն է, որ  Հայաստանում կառավարությունը, առանձին պաշտոնյաներ չեն հետաքրքրվում՝ ո՛ւր ես գնում, ի՛նչ նպատակով, եթե գնում ես թուրքական համալսարանում աշխատելու, դրա իրավունքը կամ պատրաստվածությունն ունե՞ս, ամենակարևորը՝ պետականորեն հաստատված չափորոշիչ, ծրագիր, մեթոդական զինանոց ունե՞ս:

Իսկ թուրքերի համար հայերեն սովորելը խնդիր չէ. հայերենին տիրապետող մի քանի ադրբեջանցիներ Թուրքիայի տարբեր համալսարաններում հայոց լեզու և գրականություն են սովորեցնում: Բայց  գիտե՞նք արդյոք, կամ մեզ չի՞ հետաքրքրում, թե ի՛նչ ոգի են ներարկում իրենց սաների մեջ: Մայրենի լեզուն ազգի հոգեբանությունն է,  աշխարհընկալումը, պատմությունը, ավանդույթները, մի խոսքով՝ ազգն է: Շատ մեծ տարբերություն կա, թե ով է սովորեցնում  հայերենը (կամ ցանկացած լեզու) օտարին: Լեզու սովորեցնելը ինքնանպատակ չէ. լեզվի հետ կամ լեզվի միջոցով որոշակի ոգի և մտածողություն է ներարկվում: Եվ մեզ՝ որպես անկախ պետության  քաղաքացիների,  պիտի անհանգստացնի  և մտահոգի մեր պետական լեզվի ուսուցման խնդիրը: Սա պիտի լինի հայկական դիվանագիտության շարունակությունը հենց Թուրքիայում: Եվ փոխանակ լեզվի ուսուցման մեջ միայն լրտես պատրաստելու վտանգը տեսնելու, լավ կլիներ, որ մտածեինք, թե ինչ օգուտ կարող է տալ պետականորեն մշակված ծրագրով հայոց լեզվի ուսուցումը մեր հարևաններին: Թուրք երիտասարդությունը շատ բան չգիտի հայի մասին: Պատմությունը նրանց հրամցվում է կեղծված, այնպես, ինչպես ձեռնտու է կառավարությանը, Թուրքիայի դիվանագիտական շահերին: Բայց չէ՞ որ այս երկրում  էլ կան բավական թվով լուսավոր մարդիկ, որոնք ոչ միայն գիտեն ճշմարտությունը, այլև համարձակորեն խոսում և գրում են այդ մասին: Իսկ մենք հույսներս դրել ենք, որ օտարազգին կներկայացնի  իրական պատմությունը: Մենք ե՞րբ ենք զարթնելու: Ինչո՞ւ ենք  մտածում, որ սոսկ առևտուր անելով, որը  պետության կողմից երևի արտոնված չէ, ճանաչել կտանք մեզ և մեր պատմությունը:

Հատկապես այսօր, երբ շուտով նշելու ենք Մեծ եղեռնի 100-ամյա տարելիցը, պիտի լրջորեն մտածենք մեր լեզուն և մշակույթը տարածելու պետական հիմքերի մասին: Այս գործը չի կարող տարերային ձևով իրականանալ: Լեզվի իմացությունը տվյալ ազգի ճանաչում է, տվյալ ժողովրդի արժեքների գիտակցում է, որը հարգանք է ծնում, որոշակի դրական վերաբերմունք ձևավորում:

Հայաստանում շատերը տիրապետում են օտար լեզուների: Բայց ամենից  ամուր կապեր կան Ռուսաստանի հետ: Ինչո՞ւ: Որովհետև դիվանագետ ռուսները Խորհրդային Միության նախկին  հանրապետություններին ուղղակի պարտադրում էին իրենց լեզվի և մշակույթի իմացությունը: Իսկ մենք էլ, որ դեռ մանկուց  սովորել  ենք ռուսաց լեզու, կարդացել և շարունակում ենք բնագրով կարդալ ռուս գրականությունը,   մի տեսակ հարազատության, ներքին կապվածության զգացում ունենք, հաճախ նաև անտեղի:

Հիմա ինձ կհակաճառեն, թե Թուքիայի հետ մենք դիվանագիտական հարաբերություններ  չունենք,  սահմանը փակ է և այլն:  Բայց եթե նույն Թուքիայի մեծ  համալսարաններից մեկի ռեկտորը գալիս է Երևան, հանդիպում է տարբեր համալսարանների դասախոսական անձնակազմերին, համոզում, որ գնան, աշխատեն Թուրքիայում, չեմ կարծում, թե մեր պետությունը կամ համապատասխան նախարարությունները չեն տեղեկանում այդ մասին: Ուղղակի սա այն հարցն է, որը զգուշորեն շրջանցում են: Տատս լավ էր  ասում. «Մի չէ-ն հազար չար ու փորձանքից է փրկում»: Պաշտոնյաներ էլ կան, որ հայրենասեր երևալու համար թուրքական ամեն բան ուղղակի մերժում են: Զարմանալի և  ոչ դիվանագիտական  հայրենասիրություն…

Այսօր  արդեն աչք փակելու կամ լռելու իրավունք չունենք: Թուրքիայում ապրող մեր հայրենակիցներն ուզում են հայերեն սովորել, ընդ որում` թե՛ արևելահայերեն, թե՛ արևմտահայերեն գրական լեզուները, երազում են հայ գրականությունը բնագրով կարդալ, իմանալ հայոց պատմությունը, իմանալ ճշմարտությունը, առնչվել սեփական արմատներին:

Կառավարական մակարդակով պիտի լուծվեն այս հարցերը. ոչ միայն լեզու սովորեցնելու, այլև Թուրքիայում գործող հայկական դպրոցներին օգնելու, սատարելու, մայրենի լեզվի ուսուցիչներ պատրաստելու և  վերապատրաստելու, ժամանակակից մեթոդաբանությանը հասու դարձնելու, անհրաժեշտ դասագրքեր, ուսումնաօժանդակ ձեռնարկներ տրամադրելու և բազմաթիվ այլ առումներով:

Ե՞րբ պիտի սովորենք դիվանագիտական հայրենասիրություն բանեցնել…

 

Թամար ԱԼԵՔՍԱՆՅԱՆ