Վերջին տարիներին թուրքական հասարակության մեջ որոշակի առաջընթաց է նկատվում ժողովրդավարության, խոսքի ազատության, մարդու իրավունքների պաշտպանության և ընդհանրապես քաղաքացիական հասարակության ձևավորման հարցերում: Ժամանակին արգելված համարվող թեմաներն այժմ լայն քննարկման առարկա են դարձել: Այս փոփոխությունները վերաբերում են նաև Հայկական հարցի և Հայոց ցեղասպանության մասին գոյություն ունեցող ընկալումներին: Ինչպես թուրք մտավորականության, այնպես էլ մի շարք լրագրողների, որոշ քաղաքական և հասարակական գործիչների և պարզապես հասարակ քաղաքացիների շրջանում ավելանում է այն մարդկանց թիվը, որոնք սկսում են այլ կերպ մտածել, տեսնել այն, ինչ տասնամյակներ շարունակ ծածկված է եղել պաշտոնական պատմագրության կեղծիքի քողով:

Ճշմարտության բացահայտման այս դժվար գործընթացում մեծ դեր են խաղում նաև թուրք երիտասարդները: Նրանց մի մասը, որդեգրելով եվրոպական արժեհամակարգը, ուզում է ապրել միանգամայն այլ` ժողովրդավար երկրում` այդ ճանապարհին չխուսափելով առերեսվել սեփական պետության պատմական անցյալի հետ: Նման առաջադեմ երիտասարդներից մեկը մեզ հետ կիսվեց իր մտքերով ու գաղափարներով: Նա Բաթուհանն է, Ստամբուլի լավագույն բուհերից մեկի` Բողազիչի համալսարանի 20-ամյա ուսանողը: Ներկայացնում ենք նրա հետ անցկացրած հարցազրույցը, որը շատ բան է պատմում այսօրվա թուրք երիտասարդության մտածելակերպի, հասարակության մեջ տեղի ունեցող տեսանելի փոփոխությունների և սպասումների մասին:

- Ե՞րբ եք առաջին անգամ լսել Հայոց ցեղասպանության մասին: 

- Մինչ ցեղասպանության հարցի մասին խոսելը, կցանկանայի նշել, թե երբ եմ առաջին անգամ ծանոթացել «հայ» հասկացությանը: Թուրքիայում, սկսած տարրական դպրոցի առաջին դասարանից, աշակերտները պատմության դասաժամեր ունեն: Արդեն 4-րդ դասարանում, այսինքն` 9 տարեկանում, մենք սովորում ենք, թե հանրապետության հիմնադրման համար «ո՞ւմ էր պետք հաղթել»: Դասերի ընթացքում գալով հանրապետության հռչակման ժամանակաշրջանին` միշտ ընդգծվում էր, որ մեր երկիրը չորս կողմից օկուպացիայի տակ էր գտնվում: Ըստ մեզ պատմածների` հույներն օկուպացրել էին մեր երկրի արևմուտքը, ֆրանսիացիները` հարավը, իսկ հայերն էլ` արևելքը: Այսպիսով դպրոցական տարիներին ես մի պատանի էի, որը բազմիցս կարդացել և քննություն էր հանձնել պատմությունից, ում մեջ այնպիսի մի տրամաբանություն էր ձևավորվել, որը դժվար էր փոխել:

«Ցեղասպանություն» ձևակերպումը առաջին անգամ 12 տարեկանում եմ լսել, երբ միջնակարգ դպրոցում էի սովորում: Ճիշտ է, ամեն տարի հեռուստացույցով լսում էինք մեր փոսը փորող գազանի` «սփյուռքի» մասին, սակայն ցեղասպանության մասին առաջին անգամ գաղափար կազմեցի, երբ 12-13 տարեկան էի և դպրոցում մեր հերթական դասը «Հայկական հարցը» վերնագիրն ուներ:

 - Ինչպե՞ս արձագանքեցիք այդ փաստին, միանգամի՞ց ընդունեցիք այն:

- Կարող եմ ասել, որ 12 տարեկանում սրան ոչ մի կերպ էլ չարձագանքեցի: Ինչպես նշեցի, մինչև «ցեղասպանություն» բառը լսելը սովորել էինք, որ 1920 թվականին մեր երկիրը իր առաջին պատերազմը մղել էր արևելքում` հայերի դեմ, այսինքն` պատմության դասերին 3-4 տարի սովորել էինք, որ հայերը մեր թշնամիներն են: Մասնավորապես հայերի մասին գիտեինք հետևյալը. նրանք տարիներ շարունակ մեր երկրում արդարության մեջ են ապրել, հավատարմության համար նրանց նույնիսկ millet-i sadıka (հավատարիմ ազգ) էին անվանում: Սակայն նրանք, միավորվելով ռուսների հետ, մեզ թիկունքից հարված հասցրեցին: Իբրև պատիժ այս արարքի համար` նրանց քշեցին այնպիսի վայրեր, որտեղ չէին կարող վտանգ ներկայացնել: Ճանապարհին պատերազմական պայմանների հետևանքով նրանց մի մասը մահացավ: Արդյունքում` 12-13 տարեկան երեխայի համար սա բավական հասկանալի տեղեկություն էր թվում:

 - Ինչո՞ւ սկսեցիք ուսումնասիրել Հայկական հարցը:

-Լիցեյում սովորելու տարիներին սկսեցի Taraf թերթը կարդալ, և իմ մեջ կասկած առաջացավ այն ամենի նկատմամբ, ինչ մեզ սովորեցնում է պաշտոնական պատմագրությունը: Ինչքան շատ էի կարդում, այնքան ավելի էր իմ մեջ բորբոքվում կասկածը, և ես սկսեցի ամբողջովին վերանայել այն, ինչ ինձ դպրոցում էին սովորեցրել: Սա ոչ միայն հայերին է վերաբերում, այլ նաև քրդերին, ալևիներին: Սակայն ինձ համար շատ ցավոտ էր այս բացահայտումների ընթացքը: Քրդերի պարագայում ավելի հեշտ էր, քանի որ դասագրքերում նրանց չեն վարկաբեկել և որպես թշնամու չեն ներկայացրել: Բայց Հայկական հարցի դեպքում ամեն ինչ այնքան էլ հեշտ չէր: Ինձ համար հատկապես դժվար էր գիտակցել, որ մեր հարկերի միջոցով մեզ կրթող դպրոցներում բացահայտ սուտ են ասում: Ես այն ժամանակ «ցեղասպանություն» բառը չէի օգտագործում: Նույնիսկ իմ հիշատակած Taraf թերթից Ահմեդ Ալթանի հոդվածը անընդունելի համարեցի, քանի որ նա «ցեղասպանություն» բառն էր կիրառել: Սակայն իմ կարդացածները բավական էին, որ 16 տարեկանում իմ խղճի վարագույրը բացվեր:

- Գիտեմ, որ ամեն տարի մասնակցում եք Հրանտ Դինքին, ինչպես նաև Հայոց ցեղասպանության զոհերի հիշատակին նվիրված միջոցառումներին: Ինչպե՞ս եք եկել այդ որոշմանը, արդյոք չե՞ք վախենում ձեր կյանքի ու ապագայի համար:

- Այո՛, մասնակցում եմ: Այս որոշումը մարդուն վախեցնում է, սակայն, ի վերջո, խիղճը թելադրում է այն, ինչ պետք է անել: Մանավանդ Հրանտ Դինքի օրինակը շատ ցավալի է: Չնայած երկու ժողովուրդների միջև եղած խնդիրների` Դինքը բավական զուսպ արտահայտվող անձնավորություն էր: Ցավալի է, որ Դինքի նման մարդը 3-4 տարվա ընթացքում ցուցադրաբար սպանվեց: Շատ եմ կարևորում Դինքի գործունեությունը «Ակօս»-ում, ինչպես նաև այն փաստը, որ նրա մահից հետո Թուրքիայում խիղճ ունեցող մարդիկ սկսեցին համախմբվել նրա անվան ներքո:

Կարող եմ ասել, որ այսօր Թուրքիայում շատ բան է փոխվել, նախկին ճնշումներն այլևս չկան: Օրինակ` այս տարի Թաքսիմի հրապարակում Հայոց ցեղասպանության զոհերի հիշատակի արարողությունն անցկացվեց ոստիկանության հսկողության ներքո: Հիշում եմ` 2005 թվականին Բողազիչի համալսարանում Հայոց ցեղասպանության թեմայով կոնֆերանսից հետո հետաքննություն սկսվեց: 8 տարվա ընթացքում մեր ապրած առաջընթացն, անշուշտ, կարևոր է, սակայն դա չի նշանակում, որ այսօր մենք ցանկացած վայրում կարող ենք արտասանել «ցեղասպանություն» բառը, քանի որ ազգայնական լուրջ ռեֆլեքսներ կան:

- Արդյոք Ձեր շրջապատում ենթարկվո՞ւմ եք քննադատության Ձեր հայացքների պատճառով:

- Չեմ կարող ասել, թե որևէ մեկն ինձ վրա ճնշում է գործադրում: Իհարկե, մտերիմ զրույցների ժամանակ, երբ «ցեղասպանություն» եմ ասում, հանդիպում եմ արդեն անգիր արած դասական ազգայնական արձագանքի, սակայն նման մարդիկ իսկապես կան, և նրանք մեր երկրում մեծամասնություն են կազմում: Մենք պետք է ընդունենք այս ճշմարտությունը:

- Ի՞նչ եք կարծում` թուրքական հասարակության և հատկապես երիտասարդության ժխտողական դիրքորոշման պատճառը իրազեկության պակա՞սն է, թե՞…

-Այո՛, ժխտողականության հիմնական պատճառը չիմացությունն է կամ, այլ կերպ ասած, նրանց չիրազեկելը: Մեզ պատմել են, որ հայերը դավաճան են: Եթե ուզում են վարկաբեկել մեկին, ասում են` նրա մայրը հայ է: Ցավալի է, որ հասարակության մի մասի համար սա ընդունելի է: Մի հասարակ մարդ, որը տարիներ շարունակ իմացել է, թե հայերը թշնամի են, այժմ հեշտությամբ չի կարող ընկալել այն ճշմարտությունը, որ հայերի պատմությունը խեղաթյուրված է ներկայացվում:

 - Ի՞նչ գործունեություն եք ծավալում Ձեր մտերիմների և ընկերների շրջանում հայերի նկատմամբ ընկալումները փոխելու համար:

- Զրույցների ժամանակ աշխատում եմ այնպես խոսել, որ չդիպչեմ ընկերներիս համար ցավոտ հարցերին, նուրբ լարերին: Ավելի շատ աշխատում եմ կասկած առաջացնել նրանց մեջ: Սակայն ես իմ պարտականությունը չեմ համարում բոլոր մարդկանց ճշմարտությունը պատմելը: Հասարակության վերաբերմունքի փոփոխության մասին կասեմ հետևյալը. սա մի գործընթաց է, և ինձ նման երիտասարդներն այս գործընթացի համար խթան են: Անձամբ ես լսում եմ իմ խղճի ձայնը: Ես աշխատում եմ լինել այնպիսի մարդկանց հետ, ովքեր ընդունում են, որ իրենց պապերը կեղեքել են հայերին:

 - Վերջին տարիներին ցեղասպանության հարցում թուրք հասարակության մեջ որոշակի դրական առաջընթաց է նկատվում: Ըստ Ձեզ` դա անկե՞ղծ է, իսկապե՞ս մարդիկ հասկանում և ընկալում են պատմական ճշմարտությունը:

- Այո՛, Թուրքիայում հասարակության ընկալման մեջ իրոք աստիճանաբար փոփոխություն է տեղի ունենում: Սրա հիմնական պատճառը վերջին տարիներին խոսքի ազատության հարցում կատարված դրական քայլերն են: Ժամանակին հեռուստատեսությամբ կամ որևէ թերթի սյունակում ցեղասպանության մասին գրելը ռիսկային մի բան էր: Բոլորը գիտեն, թե ինչ խնդիրներ ունեցան Էլիֆ Շաֆաքը իր գրքի, իսկ Օրհան Փամուքն էլ իր խոսքերի համար:

Կարծում եմ, որ տեղի ունեցող փոփոխություններն իսկապես անկեղծ են: Պետությունը գիտի, որ չի կարող փախչել 2015 թվականից: Ուստի Թուրքիան աշխատում է մեղմել միջազգային հանրության զայրույթը իր նկատմամբ: Ընդհանրապես ես անհամբերությամբ եմ սպասում 2015 թվականին. այդ տարի Թուրքիան նշելու է Չանաքքալեի պատերազմում իր հաղթանակի 100-ամյակը, իսկ աշխարհի մնացած մասը սգալու է Հայոց ցեղասպանության մեկդարյա վիշտը:

Այդուհանդերձ, կարծում եմ, որ ճշմարտությունը իմացած մարդիկ անկեղծ են իրենց վերաբերմունքի մեջ, քանի որ չնայած տարվող քարոզչությանը և պաշտոնական պատմագրության թեզերին, նրանք ինքնուրույն ջանք են գործադրել, որ գտնեն այդ ճշմարտությունը: Այսինքն` այս մարդիկ շատ լավ գիտակցում են, թե ի՛նչ են անում:

 - Հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորման գործընթացում ի՞նչ դեր ունեն հայ և թուրք երիտասարդները: 

- Հիմա այնպիսի դարաշրջանում ենք ապրում, որ շատ հեշտությամբ կարող ենք տեղեկություն ստանալ: Ինչքան ուզում են, թող գրաքննություն կիրառեն, միևնույն է, հայկական սփյուռքի պատմությունը, որը գիտի, թե Տիգրիսի ափին իրենց պապերին կոտորել են, իսկ տատերին էլ ձուլել, քրդացրել են, մեր համակարգչի էկրանից այն կողմում է: Սփյուռք ասելիս արդեն մի գազանի չենք պատկերացնում: Համացանցում կարդում ենք, որ այդ մարդիկ Անատոլիայի բնիկներն են եղել, որոնք ստիպված էին փախչել իրենց հայրենիքից: Հայ ասելով` մենք վիրավորական բառ չենք հասկանում, այլ հասկանում ենք այս հողերի հնագույն բնիկ մի ժողովուրդ, որը ավելի քան 2000 տարվա քաղաքակրթության կրող է համարվում:

Մենք` որպես երիտասարդներ, պետք է աշխատենք փոխել, լուսավորել մեզնից մեծերի մեջ ձևավորված ընկալումը: Չնայած մեր երիտասարդ տարիքին` անհրաժեշտ է մեր քաղաքական գործիչներին ցույց տալ, որ մենք այլևս չենք ուզում, որ երկու ժողովուրդների միջև պատնեշներ կառուցվեն: Երկու երկրների համալսարանական շրջանակներում հիմնված ուսանողական միությունների միջնորդությամբ պետք է փոխայցելություններ կազմակերպել, երկխոսություն իրականացնել: Օրինակ` սփյուռքահայ երիտասարդներին հյուրընկալելով մեր տներում` «Բարով եք եկել ձեր տուն» նախագիծ կարող ենք իրականացնել: Իրականում շատ բան է հնարավոր անել, սակայն ամենակարևորը մի հասարակ երիտասարդի գիտակցության մեջ ինչ-որ բան փոխելն է: Պատմությունը կերտողները մեզ նման մարդիկ են եղել, ուրեմն մենք էլ կարող ենք:

- Եթե մի օր այցելեք Երևան, լինեք Ցեղասպանության զոհերի հուշահամալիրում, ի՞նչ կգրեք ցեղասպանության թանգարանի հուշամատյանում:

- Ցեղասպանությունից ավելի վատ բան էլ կա, այն է` դրա ժխտումը: Ես համեմատաբար ավելի փոքր տարիքում եմ առերեսվել այս ճշմարտության հետ: Երանի՜ իմ մանկության ընկերոջ անունը Հակոբ Մկրտչյան լիներ: Այդ ժամանակ Անահիտ անունով մի հարևան մորաքույր էլ կունենայի, նրա տանը տոլմա կուտեինք: Հայ և քուրդ դասարանցիներիս հետ միասին վեճի կբռնվեինք` որոշելու համար, թե ո՛վ է ավելի լավ քաղցրավենիք պատրաստում, միշտ միասին կծիծաղեինք: Սակայն 1915 թվականը ինձ զրկեց միանգամայն այլ մի մթնոլորտից: Ավելին` ոչնչացված մարդկանց դարձրեց իմ երևակայական թշնամիները: Ես էլ, այս հանցանքը ժխտելով, դառնում եմ դրա հանցակիցը: Ցավում եմ այս մեղքի հանցակիցը դարձած թուրք մտերիմներիս համար:

 

Հարցազրույցը վարեց  Տաթևիկ  ՍԱՐԳՍՅԱՆԸ