«Եթե մենք գերհանճար անվանեինք որևէ հայ արվեստագետի, հավանաբար շատերը, մանավանդ օտարները ազգային սնապարծներ պիտի համարեին մեզ: Սակայն բնութագրումը մերը չէ, այլ Փարիզի ազդեցիկ «Լը Ֆիգարո» օրաթերթինը, որը Սարգիս Փարաջանովին անվանում է գերհանճար` համարելով նրան  մեր ժամանակի ամենահանճարեղ բեմադրիչը»,- ասում է լիբանանահայ արվեստաբան Մովսես Հերկելյանը (Մովսես Ծիրանի):

Երբ 1973 թ. դեկտեմբերին Փարաջանովին Կիևում ձերբակալում են` մեղադրելով ապօրինի վաճառականության և միասեռականության մեջ, Եվրոպայում և Ամերիկայում մեծ ընդվզում է բարձրանում, կազմավորվում են Փարաջանովին ազատագրելու հատուկ կոմիտեներ, անցկացվում են բողոքի ցույցեր: Բողոքներից մեկն այնպիսի մեծ տարածում է գտնում, որ Փարաջանովին ազատ արձակելու պահանջի տակ ստորագրում են շուրջ 150 հայտնի բեմադրիչներ, գրողներ և արվեստագետներ, որոնց թվում են Ֆեդերկիո Ֆելինին, Լոուրենս Օլիվիեն, Ժան-Պոլ Սարտրը, Լուի Արագոնը և ուրիշներ:

Սակայն հակառակ այս միահամուռ բողոքին և այն հանգամանքին, որ 1975 թ. Խորհրդային Միությունը ներում է շնորհում իրական վտանգ չներկայացնող բանտարկյալներին, Փարաջանովը 4 տարի մնում է բանտում` իբրև իրական վտանգ ներկայացնող բանտարկյալ: Փարաջանովին ազատ են արձակում 1978 թ. ֆրանսիացի սյուրռեալիստ Լուի Արագոնի միջամտությամբ, սակայն թույլ չեն տալիս աշխատել ու ստեղծագործել:  Այդ տարիներին հարցազրույց տալով ֆրանսիական հայտնի «Լը Մոնդ» օրաթերթի թղթակցին` Փարաջանովը նշել է, որ իրեն անուղղակիորեն ենթարկել են տնային կալանքի, և իր կյանքը դարձել է ավելի անտանելի, քան բանտարկությունն ու մահը:

1985 թ. Մովսես Ծիրանին Լիբանանում հրատարակում է մի գիրք, որում  ներառում է նաև միջազգային ամենահեղինակավոր պարբերականների արձագանքները հայ մեծանուն կինոռեժիսորի արվեստին ու նրա բանտարկությանը: Նրա խոսքով, սակայն, «Նռան գույնը» ֆիլմի մասին արևմտյան մամուլը հաճախ անճիշտ, հապճեպ և երբեմն մակերեսային վերլուծություններ էր հրատարակում: «Արևմտյան արվեստաբանները, թեև ըմբռնում էին ու գնահատում Փարաջանյանի մեծությունը, սակայն փոխանակ խորանալու և թափանցելու ֆիլմի խորքերը, ընկնում էին հակախորհրդային քարոզչության ոլորապտույտի մեջ` պահանջելով Փարաջանյանի ազատ արձակումը` լուսանցքի վրա ձգելով բուն խնդիրը` Արվեստի ազատագրումը»,- ասում է Հերկելյանը:

Բայց ամեն դեպքում, ինչպես էլ որ գրեր, Փարաջանովի մասին եվրոպական մամուլն արտահայտում էր հիացմունք ու մեծարանք:

Երբ 1964 թ. նկարահանվում է կինոռեժիսորի «Մոռացված նախնիների ստվերները» ֆիլմը, դրա մասին գրում են աշխարհի գրեթե բոլոր թերթերը, արտահայտվում են լավագույն արվեստաբաններն ու տեսաբանները, պատրաստվում են հեռուստահաղորդումներ ու ռեպորտաժներ:

Միայն Փարիզում ֆիլմը 2 ամսից ավելի միաժամանակ ցուցադրվում է 3 կենտրոնական կինոթատրոններում առավոտյան ժամը 9-ից մինչև գիշերվա 1-ը: Ֆիլմն արժանանում է բազմաթիվ միջազգային մրցանակների:

Նկարիչ Միշել դը Սերվիլը Փարաջանովին ուղարկած իր նամակում նկարագրում է ֆիլմի հաղթարշավը Փարիզում. «Քննադատությունը ցնծում է, հասարակությունը ցնցված է, ամբողջ Փարիզը միայն այդ մասին է խոսում… Ամենադաժան քննադատները, որոնք երբեք ու ոչ ոքի չեն գովաբանել, ասես խոսքը մեկ են արել` «հանճարեղ է», «համաշխարհային կինոյի ամենահիանալի ֆիլմերից մեկն է»: Թերթերը հարցում են արել հյուրանոցատերերին, և նրանք մի մարդու պես հայտարարել են, որ հիմա հաճախորդների մեծ մասը գալիս է միայն նրա համար, որ դիտի «Հրեղեն նժույգները» (ֆիլմը Եվրոպայում ցուցադրվում էր այդ վերնագրով)»:

Խորհրդային Միության մեջ արգելված «Նռան գույնը» ֆիլմը Փարաջանովի մի քանի ընկերների շնորհիվ գաղտնի  հասնում է Փարիզ և թարգմանվելով ֆրանսերեն` ցուցադրվում Եվրոպայում` կրկին ցնցող տպավորություն թողնելով եվրոպական մշակութային հարթակներում:

«Դը սանդեյ թայմզ» թերթում` «Արվեստագետը` վտանգի տակ» վերնագրով հոդվածում, նշանավոր Հերբերտ Մարշալը գրում է. «Այն օրվանից, երբ Փարաջանովը պատրաստեց «Նռան գույնը», նրա բոլոր առաջարկներն ու փորձերը սկսեցին բախվել արգելքների և մերժումների… Նրա հայկական բնածին խանդավառությունն ու կիրքը պատճառ են դառնում մի շարք քննադատական շրջանակների հայտարարությունների` «նա անշուշտ հիմար է» կամ «նա մի տեսակ խենթ է». վտանգավոր բառեր, ահավասիկ, մի երկրի մեջ, որտեղ հոգեբուժությունը դարձել է ճնշման մեկ ուրիշ թաթ»:

Այնուհետև հոդվածագիրը գրում է, որ իրեն պատմել են  Փարաջանովի «հիմարությունները» փաստող նոպաներից մեկի մասին, թե ինչպես է նա ֆիլմի նկարահանման ժամանակ, ծխի անհրաժեշտություն զգալով և ձեռքի տակ ծուխ  արտադրող ռումբեր չունենալով, պատռել իր տաբատը և այրել:

1975-ին «Դեպի բանտ, Փարաջանով…» վերնագրով մի հոդված է լույս տեսնում «Փոլիթիք-էպտո» թերթում, որում հոդվածագիրը` Անտոնեն Լեհմը, գրում է, որ իրականում Փարաջանովը քաղաքական բանտարկյալ է: «Փարաջանովը բանտարկված է, քանի որ համակերպության տիրակալության մեջ հակահամակերպությունը ոճիր է… Փարաջանովը վտանգավոր մարդ է: Նա մերժում է ոչ միայն պատեհապաշտ ինքնաքննադատությունը, այլև մտածելու և զգալու է մղում իր հանդիսատեսին…»:

«Նռան գույնի» վերաբերյալ «Լոս Անջելես թայմզ»-ում նաև նման կարծիք է հնչել. «Շքեղ և ինքնատիպ ժապավեն, կնճռոտ, վիճելի և խորհրդանշական, որ հայկական մշակույթն է արտացոլում…»:

«Հրեղեն ձիերից» դեպի պայթած «նռները» վերնագրով հոդվածում է, որը լույս է տեսնում 1977-ին «Լը Մոնդ»-ում, հոդվածագիրը գրում է, որ գրաքննության կողմից կրճատվելուց հետո հրապարակ հանված այս երկար ժապավենը, դժբախտաբար, անծանոթ է խորհրդային հասարակությանը. «Պատկերների հանդգնությունը, ինչպես նաև տեխնիկայի նորությունը հաճելի չեն թվացել իշխանությանը, որը, չկարողանալով գնահատել նրա գեղեցկությունը, գործը համարել է ազգայնական, վնասակար և քանդիչ: Փարաջանովի «Հրեղեն ձիերի» մասին ամենատպավորիչ հոդվածներից մեկն էլ հրապարակել է ֆրանսիական «Հյումանիտե» օրաթերթը, որում նաև չափազանց բարձր գնահատական է տրվել հայ արվեստագետին. «Փարաջանովը մի կինոռեժիսոր է, որը նման չէ ոչ մեկին: Նա ոչ ոքի ժառանգը չէ, ոչ ոքի չի ընդօրինակում, չի պատկանում որևէ դպրոցի և չի դավանում արդեն տեսանելի որևէ ոճի: Հազվագյուտ, բացառիկ տաղանդ: Նրա ստեղծագործությունը նման է ադամանդի, որն իր մաքրությամբ ոգեշնչել է հանճարեղ ոսկերչին. ադամանդը շլացնում է իր բյուրավոր նիստերի զարմանահրաշ խաղով: Նրա ստեղծագործությունն ավելին է, քան ֆիլմը. դա սրբություն է… Տեղեկագրերի մի դիմեք, ո՛չ ազգագրությունը և ո՛չ էլ հոգեբանությունը ի վիճակի չեն ձեզ զգացնել տալու այդ ֆիլմի քնարականությունն ու մարդկային ջերմությունը»:Շարունակությունը կարդացեք այստեղ:

Անկախ

Tags: «Գերհանճարը», եվրոպական մամուլ, ծննդյան 90ամյակ, Փարաջանով