Հացուպանրի տոպրակը միշտ թախտի ոտքից կախված էր: Ամեն րոպե հավանական էր ստիպված տնից փախչելը, տեղափոխվելը հատուկ կացարաններ` ապաստարաններ, գիշերը կամ գուցե մի քանի օր այնտեղ մնալը: Կռիվ սկսելու համար ադրբեջանական կողմի համար ժամ-պատարագ չկար: Մի անգամ հողը հերկելն էր կիսատ մնում, մեկ ուրիշ անգամ` խաղողաքաղը, մեկ այլ դեպքում ադրբեջանական գնդացիրը դպրոցական դասերն էր անավարտ թողնում, կամ էլ գյուղի մշակույթի տան ամանորյա հանդեսի երգերի ձայներն էին խլանում հակառակորդի կրակահերթի տակ: Ու եթե Բերդի ռադիոն այդ օրը լռում էր վիրավորների կամ զոհերի մասին, նշանակում էր` կարելի է լույսը բացվելուն պես շարունակել գյուղական առօրյան, ապրել ու ապրեցնել հայրենիքի այդ հողակտորը:

Ադրբեջանի հետ Հայաստանի ամենաերկար սահմանը հյուսիսարևելյան դարպասն է` Տավուշի մարզը: Ապաստարաններում միայն կանայք, երեխաներն ու պապիկ–տատիկներն էին: Տղամարդիկ դիրքերում էին, կամավոր, զենքը ձեռքին: Ասկյարը հենց որոշ ժամանակ կտրում էր ձայնը, գյուղի ամենաընդարձակ ապաստարանը` դպրոցի նկուղը, միանգամից դատարկվում էր: Եթե ոչ, ապա մեծերը զրուցում էին, փոքրերը հայրենասիրական երգերը բարձր ձայնով երգում: Խմբակային համերգը կուլ էր տալիս գյուղի վրա թափվող անգամ ամենամեծ տրամաչափի զենքի` գրադի դղրդացող աղմուկը:

90-ականների պատերազմական իրավիճակում շատերը չէին էլ գիտակցում այն նվիրական գործը, որ կատարեցին նոր ծնվող հայկական բանակն ու կամավորական ջոկատներն անկախացող Հայաստանի կայացման ու հետագա ընթացքի համար: Այդ օրը նենգ թշնամին առանց նախնական փոքր կրակոցների, միանգամից սկսեց Տավուշի ուղղությամբ խոշոր տրամաչափի զինատեսակներով գնդակոծումը: Հացուպանրի տոպրակը մնաց թախտի ոտքից կախ… Ապաստարան չկարողացանք հասնել: Բոլորի տան պատուհանները փակված էին ավազով լի մի քանի պարկերով. այդպես ավելի անվտանգ էինք զգում: Մտել էինք սեղանի տակ ու ձեռքերով ամուր փակել ականջները: Հակառակորդը դադարեցնում էր կրակահերթը, երբ մերոնք մի լավ պատասխան էին տալիս, ու մենք գիտեինք` որոնք են մեր կողմից տրվող հակահարվածները, անգամ մեր զենքերի ձայնն էինք տարբերում…

Նման մի օր էր, երբ խոզերին կերակրելիս Ռուբեն պապիկը խփվեց, գնդակից հրդեհված խոտի դեզը փրկելիս Տիգրան պապիկի ոտքը ջարդվեց, հնգամյա Ավետիքը ծանր վիրավորվեց, երիտասարդ Վարսիկին հացի հերթում այլևս չտեսանք: Երբ կրակը մի քիչ դադարեց, սեղանն ազատ թողեցինք ու բակ դուրս եկանք: Տատիկս մինչև այգու ծայրը հասավ ու արագ էլ վերադարձավ. «Վարուժը, Սաշայի տղա Վարուժը…»: Տատ, Վարուժն ի՞նչ…

1992-ի ամառն էր` օգոստոսի առաջին օրը: Տավուշի ամբողջ սահմանագծում լարված իրավիճակ էր: Վարուժան Պողոսյանն ընդամենը 19 տարեկան էր, բայց հասցրել էր արդեն Հադրութում բազկի ուժը ցույց տալ, ապա վերադառնալ հայրենի գյուղ, մտնել կամավորական ջոկատ ու դառնալ զինվորական, հագնել հայրենիքի պաշտպանի համազգեստը: Այգեպարի ուղեկալում էր, Վարուժանը եղավ նաև Պառավաքարի, Մովսեսի, Ներքին Կարմիրաղբյուրի սահմանագծում: Վարուժանի տատը` Խանում տատիկը, հետո, արցունքները սրբելով, պետք է պատմեր, որ կես ժամով թոռը եկավ տուն, ինչքան համոզեց` իր պատրաստած կարտոֆիլի տապակայից մի քիչ գոնե ուտի, նոր գնա, զինվոր թոռը չլսեց, շտապում էր, դիրքեր պետք է բարձրանար: Հին գերեզմանոցի տարածքը հիմա էլ Այգեպարի ամենավտանգավոր հատվածն է: Հակառակորդը սկսեց Մովսեսից, այնուհետև Այգեպարի սահմանագծում հարձակման անցավ: Վարուժանն ու նրա մարտական ընկերները` թովուզցի Աշոտը, վերինկարմիրաղբյուրցի Ռոբերտը, նավուրցի Հրաչն ու այգեպարցի Դավիթը, հակահարաձակման անցան: Դավիթ Անիկյանը, որ այժմ Պառավաքարի գումարտակի հրամանատարն է, ասում է, որ իրավիճակն առավել քան լարված էր: Թշնամին ընդամենը հարյուր մետրի վրա էր, դիրքը` խաչաձև կրակի տակ: Այն տարիներին այստեղ խրամատներ չկային, տղաները ցրված էին, քարերի հետևից դիմագրավում էին հակառակորդի առաջախաղացումը: Դավիթն ամենամոտն էր Վարուժանին: Երբ փամփուշտները սպառվեցին, Դավիթն իջավ լիցքավորելու զենքը: Մի քանի մետր էր հեռացել մարտական ընկերոջից: Թշնամին նախ տանկն էր գործի դրել, ապա հետևակը:

Տանկը դեռ չէր մոտեցել, Վարուժանը նռնականետով հետ շպրտեց դավադիր հակառակորդին: Իսկ տանկի դեմ տղաների պայքարը վերածվեց հերասամարտի: Ադրբեջանցիների առաջխաղացումը կանխվեց: Դավիթը հիշում է` Վարուժանը ծնկաչոք մարտնչում էր: Վարուժանը կյանքի գնով պաշտպանեց հայրենի հողը` կասեցնելով ադրբեջանցիների ներթափանցումը: Լսված վերջին բառերը` վայ, խփվեցի… Մենք այլևս չտեսանք հարևան Վարուժանին: Վստահ էինք, որ հենց խաղաղվի, նրա հարսանիքն է լինելու: Բակի հինգ-վեց երեխաներով չարաճճիությամբ հետևում էինք, գիտեինք, որ Վարուժանն ընտրած հարսնացու ունի: Նրանց այլևս չտեսանք:

Հիմա մեծ է գիտակցությունը, թե որքան թանկ է զինվորի սխրանքը, որի արդյունքն այժմ անկախ Հայաստանն է ու նրա ամուր բանակը, անվտանգ սահմաններն ու հայրենիքի խաղաղ լուսաբացները: Վարուժանի աճյունն ամփոփված է հայրենի գյուղի գերեզմանատանը: Հայացքը հայրենի եզերքին, հպարտ կանգնած, դեմ դիմաց Ղարադաշին, որը հիմա հակառակորդի համար Տավուշի ուղղությամբ գլխավոր դիտակետն է:

Դարանակալած թշնամին զգուշանում է, քանի դեռ քաջարի մարտիկի հայրենիքում Վարուժանի օրինակը ոգեշնչում է անընդհատ հզորացող Հայկական բանակ զորակոչվող նոր զինվորին: Այս դեպքից անցել է ուղիղ 22 տարի, շատ բան է փոխվել, բայց հայ զինվորի ոգին մնացել է նույնը: Վարուժանը ևս 19 տարեկան էր, ինչպես և Արմեն Հովհաննիսյանը: Երիտասարդության սահմանագիծը նոր-նոր հատող, հայրենիքի պաշտպանի համազգեստով տղաների սխրանքի շնորհիվ թշնամին նահանջեց: Վարուժանն ու Արմենը գիտակցված մահով կերտեցին իրենց անմահությունը…

Մայա ԽԱՉԱՏՐՅԱՆ

Անկախ

Tags: Արմեն Հովհաննիսյան, Մովսես, Ներքին Կարմիրաղբյուր, Պառավաքար, սահմանամերձ գոտի, Տավուշի մարզ