Աննկարագրելի ապրումներով դիտեցի «Հետքերով որբերի հայոց» վերնագրով ցուցահանդեսը: Այն արյան հիշողություն արթնացրեց, որ անհնար է սպանել, վերացնել, այն փոխանցվում է ժառանգաբար: Իմ Սաթիկ տատիկը, նրա եղբայրը` Կորյունը, Արիստակես պապիկս եղեռնից մազապուրծ ապաստանել են ամերիկյան որբանոցներում` սկզբում Կարսի, Էրզրումի, այնուհետև Ալեքսանդրապոլի: Ես միշտ կլանված լսում էի նրանց հիշողությունները, որբանոցներում ապրած տարիների մասին: Պատմում էին, որ իրենց վերցնելուց հետո բժշկական օգնություն էին ցուցաբերել, լողացրել, նոր շորեր էին  հագցրել: Տատիկս պատմում էր, թե ինչ մաքուր ու տաք վերմակներ էին տվել, որ ուրախությունից ամբողջ գիշեր չէին կարողացել քնել: Հապա կերակուրը, սպիտակ հացը, խտացրած կաթը, որ բոլոր որբերն էլ հիշում էին որպես իրենց մանկության ամենաքաղցր հուշ: Նա պատմում էր, որ իրենց արհեստներ էին սովորեցնում` կարել, ասեղնագործել, ճիշտ արդուկել վերնաշապիկը, սովորեցնում էին հայերեն կարդալ, գրել, անգլերեն էլ էին սովորեցնում, քաղաքավարի վարվելակերպի կանոններին էլ էին սովորեցնում: Կորյունը, որ Կազաչի պոստում էր, դուրս գալիս արդեն ուներ երկու վկայական` դպրոցի և նկարչական արվեստանոցի:

Երբ Պետական արխիվում նրանց մասին տեղեկություններ էի որոնում, ինձ տվեցին Ամերկոմի Լենինականի տեղամասի որբանոցների  որբերի ցուցակը: Ապշել էի, որ նրանք այդքան մեծաքանակ էին:

Հանկարծակի լսելով, որ Հայաստանում առաջին անգամ ցուցադրվում է Նարեկացի արվեստի միության, ԱՄՆ դեսպանության և ԱՄՆ Մերձավոր Արևելքի հիմնադրամի համատեղ ջանքերով, Մերձավոր Արևելքի ամերիկյան նպաստամատույց կոմիտեի, Ամերկոմի` Ցեղասպանությունից փրկված` «Հետքերով որբերի հայոց» վերնագրով լուսանկարների բացառիկ հավաքածուն, մոտ 200 հատ, շտապեցի դիտելու: Այն բացվեց մայիսի 25-ին Հայաստանի ազգային պատկերասրահում, մայիսի 26-ին՝ «Նարեկացի» արվեստի միությունում և մայիսի 27-ին՝ Գյումրիի «Թռչունյան տուն» մանկատանը և գործելու է մինչև 2013թ.-ի հունիսի 8-ը:

Լուսանկարներում որբերն էին, նրանց առօրյան: Եվ զարմանալի հոգեկան հանգստությունը, որ կարողացել էին նրանց համար ստեղծել որբանոցում: Ահա որբերը նվագում են, աղջիկները պարում են: Պատկերված է կարպետի գործման արվեստանոցը, ֆիզկուլտուրայի դասերը, ընթերցանությունը բնության գրկում և էլի շատ ու շատ տեսարաններ: Ես շատ հուզվեցի, երբ տեսա Յոհաննես Լեփսիուսի`«Գերմանիայի արևելյան առաքելություն» միությանը հղած «Հայոց չարչարանքն ու քրիստոնյա աշխարհի զորակցությունը» տեսավավերագրական եռամաս զեկույցի ցուցադրությունը: Այնտեղ տեսա նկարչական արվեստանոցը, որտեղ հաճախել էր նաև տատիկիս եղբայրը` Կորյուն Սիմոնյանն ու իր ընկերները:

Աջ կողմում իմ ունեցած նկարն է. Լենինականի մանկատան մանուկ նկարիչները ուսուցիչների հետ 1920-1921թթ. Ձախից աջ ներքևի շարք-Մեսրոպ Բաղդասարյան, Կորյուն Սիմոնյան, “, Անդրանիկ Մարկոսյան, Հմայակ Ավետիսյան,”,”, Մեջտեղի շարք ձախից աջ-“,Շավարշ Վաղարշակյան, Մամիկոն Փանոսյան, Ստեփան Ալթունյան, Արմենակ Գյոզալյան, Պետրոս Ռաշոյան,” Վերևի շարք ձախից աջ-“,”, Սարգիս Ալեքսանյան, Վանիկ Կարապետյան, “,Լևոն Տոնականյան

Այս սաների մեծ մասը դարձան հայտնի նկարիչներ: Ցավոք, որբի դաժան ճակատագիրը նրանց ուղեկցեց հետո էլ, Հայրենական մեծ պատերազմ, որտեղ շատերը զոհվեցին, այդ թվում նաև Կորյուն Սիմոնյանը: Նա հասցրեց հասնել մինչև Լենինգրադի գեղարվեստի ակադեմիա և մեր ազգին թողեց իր 20-ից ավելի գործերը, որոնք պահպանվում են Ազգային պատկերասրահում:

Պատկերված բոլոր երեխաներն էլ Արևմտյան Հայաստանից են և ծնողներին կորցրել են Ցեղասպանության հետևանքով: Ալեքսանդրապոլն այդ տարիներին անվանում էին «որբերի քաղաք»: Միայն Գյումրիի որբանոցներում փրկվել է մոտ 30 հազար հայ երեխա:

Մերձավոր Արևելքի ամերիկյան նպաստամատույց կոմիտեն՝ Ամերկոմը, որի գլխավոր գրասենյակը գտնվում էր Բոստոնում, հիմնադրվել է 1915թ. սեպտեմբերին՝ Թուրքիայում ԱՄՆ այն ժամանակվա դեսպան Հենրի Մորգենթաուի խնդրանքով: Դեսպանն ԱՄՆ պետքարտուղարին հեռագիր էր ուղարկել՝ խնդրելով միջնորդել, որ նախագահը ստեղծի մի կոմիտե, որը կօգնի փրկել հայերին: Պետքարտուղարը գրությունը փոխանցել էր ԱՄՆ նախագահ Վուդրո Վիլսոնին: Այնուհետև ամերիկյան մի քանի մտավորականի ջանքերով հիմնվել է կազմակերպությունը:

Ամերկոմի գործունեության շնորհիվ փրկվել է 132000-ից ավելի հայ որբեր, ովքեր ապրել են այդ կազմակերպության որբանոցներում: Այդ տարիների ընթացքում Ամերկոմը հանգանակությունների միջոցով հավաքել է 116 մլն դոլար, որը համարժեք է այսօրվա մոտ 3 մլրդ դոլարին: Կազմակերպությունը հիմնել է շուրջ 200 որբանոց, բազմաթիվ դպրոցներ, մասնագիտական ուսուցման կենտրոններ, հիվանդանոցներ, կանանց ապաստարաններ Հայաստանի, Լիբանանի, Սիրիայի, Եգիպտոսի, Կիպրոսի, Հունաստանի, Բուլղարիայի, Եվրոպայի և ԱՄՆ տարբեր բնակավայրերում:

Ռոքֆելերի արխիվային կենտրոնը 20-րդ դարի մարդասիրական առաքելություններին նվիրված աշխարհում ամենախոշոր պահոցներից է: Դրա 60 մլն փաստաթղթի, 500 հազար լուսանկարի ու 2000 ֆիլմի հավաքածուի զգալի մասն ուղղակիորեն առնչվում է Մերձավոր Արևելքի նպաստամատույց կոմիտեի՝ Հայաստանում ծավալած որբախնամ գործունեությանը:

«Այս ցուցահանդեսները, ներկայացնում են ողբերգական իրադարձություններ, բայց միևնույն ժամանակ ԱՄՆ-Հայաստան հարաբերությունների մի հրաշալի պատմություն: Սա ցույց է տալիս, թե ինչպես ամերիկացի ժողովրդի առատաձեռնությունը, համադրվելով հայ ժողովրդի տոկունության հետ, օգնել է փրկել հայ ժողովրդին»,- ասել է Հայաստանում ԱՄՆ դեսպան Ջոն Հեֆֆերնը:

«Այս միջոցառումների նպատակը առաջին հերթին հայ ժողովրդի կողմից, առաջին անգամ լինելով, երախտապարտության խոսք հայտնելն է, լուսաբանելն է և խոնարհվել այն մարդկանց առջև, որոնք կարողացել են հասնել, փրկել մեր որբերին».- հավելել է Նարեկ Հարթունյանը, որ նույնպես այդ որբերի ժառանգն է:

Մերձավոր Արևելքի հիմնադրամի խորհրդի նախագահ Շանթ Մարտիրոսեանը ևս ԱՄՆ-ից Հայաստան էր ժամանել հատուկ ցուցահանդեսին մասնակցելու համար, նա ասաց, որ իր տատը ևս փրկվել է Մերձավոր Արևելքի ամերիկյան նպաստամատույց կոմիտեի գործունեության արդյունքում: Շանթ Մարտիրոսեանի խոսքով՝ մինչ օրս բարեգործական բոլոր խոշոր միջազգային կազմակերպություններն իրենց գործունեությունը կառուցում են Ամերկոմի մոդելով:

ԿԱՐԻՆԵ ԱՂԱԲԱԲՅԱՆ