Որոշակի կրճատումներով ներկայացնում ենք վիեննաբնակ հայ պատմաբան, ռեժիսոր Արտեմ Օհանջանյանի հուշերը աշխարհահռչակ հայ կինոռեժիսոր Սերգեյ Փարաջանովի մասին:

«Սերգեյ Փարաջանով: Առաջին անգամ նրա անունը լսեցի Թեհրանում իմ հայ գործընկերոջից, որն ինձ ներկայացրեց նրա «Նռան գույնը» ֆիլմը: Ֆիլմը ստեղծված էր ոչ սովորական ընդունված ձևով և այդ պատճառով շատերի համար անհասկանալի էր: Ֆիլմի տեսարանները նման էին կտավների և կոլաժների, որոնք ունեին խորհրդանշանային և խորհրդավոր իմաստ: Ֆիլմի երաժշտությունը և մոնտաժը այնպես ներդաշնակորեն էին համակցված, որ փոխլրացնում էին իրար: Նա  անհասկանալի էր սահմանափակ կուսակցական գործիչների համար, այդ իսկ պատճառով անընդունելի մանավանդ Հայաստանում, որովհետեւ հայերը միշտ  ծայրահեղական են եղել այն ամենի հանդեպ, ինչ վերաբերել է Մոսկվայից եկող հրամաններին:

 

«Նռան գույնը» ֆիլմի ցուցադրությունից հետո իմ գործընկերն ասաց, որ Փարաջանովը ձերբակալվել է: Պատճառները մեզ համար անհասկանալի էին, նա մեղադրվում էր համասեռամոլության, ԱՄՆ դոլարով և անտիկվարիատով առևտուր անելու և նման բաների մեջ: Արևմուտքում շատ էին գրում Փարաջանովի և նրա ճակատագրի մասին, նրա ֆիլմերը ցուցադրվում էին տարբեր հեռուստատեսություններով և բազմաթիվ մրցանակներ էին շահում կինոփառատոններում: Արտասահմանի, ինչպես նաև ՍՍՀՄ-ի իր գործընկերների ջանքերով Փարաջանովին ժամկետից շուտ ազատեցին բանտից, և նրան թույլ  տրվեց ապրել Թիֆլիսում: Փարաջանովին այցելում էին ֆիլմարվեստի հայտնի անհատականանություններ, ինչպիսիք էին Մաստրոյանին կամ Տարկովսկին: Տասնհինգ տարվա ընդմիջումից հետո Փարաջանովը իրավունք ստացավ նկարահանելու: Նրա «Աշուղ Քերիբ/Ղարիբ» ֆիլմը նկարահանվել է Թիֆլիսում, Վրաստանի պետական կինոստուդիայում:

 

Ինչքան շատ էի նայում Փարաջանովի ֆիլմերը, այնքան համոզվում էի, որ այդ մարդը հանճար է: Երբևէ նրա հետ կծանոթանա՞մ` մտածում էի այն ժամանակ:

 

Երբ արևմուտքից մանիպուլացված Գորբաչովը սկսեց իր պերեստրոյկան, մուտքը Սովետական Միություն հեշտացավ, և 1988թ. աշնանը մի քանի ավստրիացի գործընկերների հետ կարողացա առաջին անգամ այցելել Հայրենիք: Այնուհետև հաճախ էի Թիֆլիսով ճամփորդում Հայաստան, քանի որ Վիեննայից ուղիղ թռիչք չկար Երեվան: Այդ ժամանակ Ավստրիական հեռուստատեսությունը ցուցադրում էր Փարաջանովի ֆիլմերը, և ես առաջարկեցի հեռուստատեսության իմ գործընկերներին Թիֆլիսում Փարաջանովից հարցազրույց վերցնել: Առաջարկն ընդունվեց, և 1989թ. գարնանը Հայասատան գնալիս Թիֆլիսում իմ ծանոթներից մեկը տարավ ինձ նրա մոտ:

Նա ինձ սիրալիր ընդունեց, իսկ երբ իմացավ, որ ես Վիեննայի նրա համերկրացին եմ և դրա հետ մեկտեղ նաև ֆիլմեր եմ նկարահանում ավստրիական հեռուստատեսության համար, նա ակնհայտորեն ուրախացավ: Ցավոք, Փարաջանովը հայերեն համարյա  չէր խոսում, և իմ ծանոթը ստիպված էր թարգմանել: Ես նրան ասեցի, որ իր ֆիլմերը ցուցադրվում են ավստրիական հեռուստատեսությամբ, և որ ես կուզենայի նրանից հեռուստատեսության համար հարցազրույց վերցնել: Նա համաձայնեց, բայց անմիջապես հարցրեց, թե արդյոք ընդհանրապես ծանո՞թ եմ իր ֆիլմերին: Իհարկե` պատասխանեցի ես: «Այդ դեպքում ես քեզ ցույց կտամ իմ վերջին ֆիլմը` «Աշիկ Քերիբը»»,- ասաց նա:

 

Հաջորդ օրը մենք միասին դիտեցինք նրա վերջին ֆիլմը կինոստուդիայում: Ֆիլմը շատ լավն էր, դե փարջանովյան էր: Երբ մենք հետո խոսում էինք ֆիլմի և ֆիլմերի մասին, ես նրան անմիջականորեն հարցրեցի, թե արդյոք նա պատրա՞ստ է մի ֆիլմ կնկարահանել Վիեննայում: «Շատերն են ինձ առաջարկել ֆիլմ նկարահանել արտասահմանում, բայց ես կարող եմ և ուզում եմ միայն Թիֆլիսում աշխատել: Բացի այդ, ես շուտով սկսելու իմ իմ «Խոստովանություն» ֆիլմի նկարահանումները: Մնա այստեղ, եղիր իմ ասիստենտը, ի՞նչ ունես Վիեննայում,-ասաց նա,-ավելի մեծ մշակութային քաղաք քան Թիֆլիսն է, ոչ մի տեղ չկա»:

 

Ես, շնորհակալություն հայտնելով, մերժեցի: Փարջանովից հարցազրույց վերցրեցի Թիֆլիսի պանթեոնում, որտեղ հայտնի մարդիկ են թաղված: Նկարահանումների ժամանակ, ի զարմանս ինձ, նա ասաց, որ հետաքրքիր կլիներ ֆիլմ նկարահանել Մոցարտի և Սալիերիի մասին` ըստ Պուշկինի, և որ Վիեննան հիանալի կուլիսներ կծառայեր: Նաև ասաց, որ Ֆորմանի ֆիլմը, որտեղ Մոցարտը ծաղրածուի նման է ներկայացվում, իրեն ընդհանրապես դուր չի գալիս: Եվ ահա մի քանի օր անց մենք Վիեննայում Մոցարտի մասին ֆիլմ նկարահանելու պայմանագիր էինք ստորագրել:

 

Մի օր, երբ ես գնացել էի նրան այցի, եկավ «Աշուղ Քերիբի» գլխավոր դերակատարը` Յուրան: Նա մի շատ գեղեցիկ քուրդ էր, որն ապրում էր Փարաջանովից մի քանի տուն հեռու: Յուրայի մայրը` միջին տարիքի հմայիչ մի կին, Փարաջանովին հաճախ ուտելիք էր բերում: Փարաջանովը ապրում էր մենակ, քանի որ նրա գեղեցիկ ուկրաինուհի կինը որդու հետ ապրում էր Կիևում: Փարաջանովի մոտ ես ծանոթացա Թիֆլիսի և Երևանի շատ արվեստագետների և կինոգործիչների հետ, գրեթե ամեն երեկո նրանք այցելում էին նրան` իրենց հետ հաճախ բերելով ուտելիք և խմիչք: Փարաջանովը համարվում էր Վրաստանի արվեստագետների ոչ պաշտոնական նահապետը: Թեև նրա բնակարանը միշտ լի էր արվեստագետներով և ընկերներով, ես զգացի նրա միայնությունը, քանի որ նա ուներ ընտանիք, որը օտարացել էր իրենից: Այդպես էր նաև Վիլյամ Սարոյանը: Շրջապատված լինելով բազմաթիվ ծանոթներով և երկրպագուներով` նա միայնակ էր: Դա է հանճարների ճակատագիրը:

 

Իր ազատ ժամերին Փարաջանովը նկարում էր և կոլլաժներ պատրաստում, այնպես որ նրա բնակարանը լի էր նկարներով և կոլլաժներով: Մի օր նա ինձ հարցրեց, թե ես որդի ունե՞մ: Պատասխանեցի` այո:  Հարցրեց անունը: Ասացի` Ալբերտ: Նա վերցրեց մի «Մոնա-Լիզա» կոլլաժ, հետևի մասում գրեց «Ալբերտի համար», ստորագրեց և ասաց. «Տուր սա որդուդ»: Ես այնքան զարմացած էի, որ միայն շնորհակալություն կարողացա ասել: Հետո իմացա, որ Փարաջանովը շատ հաճախ էր իր ընկերներին նկարներ կամ կոլլաժներ նվիրում: Հետո նա նկարեց ինձ, և ես զարմացած նայեցի նկարին ու մտածեցի` սա ե՞ս եմ: Տարիներ անց նոր նկատեցի, որ նա ինչքան ճիշտ էր նկարել իմ դիմանկարը:

 

Նրա մոտ ես հանդիպեցի հայտնի հայ նկարիչ Ալբերտ Դիլբարյանին: Ես մեկնեցի Երևան և մի շաբաթ անց Վիեննա վերադարձիս նորից Թիֆլիսում էի: Գնացի Փարաջանովին այցի: Երբ նրա սենյակ մտա, այն սովորականի նման լիքն էր մարդկանցով: Նա  ինձ ներկայացրեց իր ընկերներին և ասաց. «Նայիր, այնտեղ իմ նոր աշխատանքներն են»: Ես մոտեցա և սկսեցի գնահատել նրա նոր գործերը, որոնք նա արել էր «Խոստովանություն» ֆիլմի համար` ֆիլմի հերոսների կեցվածքն և խարակտերները: Հանկարծ նա կանչեց ինձ և ասաց` նստի´ր: Ես հնազանդորեն տեղ գրավեցի սեղանի մոտ: Նա ինձ տվեց իր «Խոստովանության» սցենարը` ասելով` նայի´ր: Բացեցի սցենարը և հմայվեցի այն բազմաթիվ էսքիզներով, որոնք նա արել էր որպես ֆիլմի դրվագներ և մարդկային բնավորություններ: Ես թերթում էի սցենարը, երբ նա հանկարծ ասաց` տո´ւր գիրքն ինձ: Զարմացած մեկնեցի նրան գիրքը: Գրի´չ` ասաց նա: Ինչ որ մեկը գրիչ տվեց: Առաջին էջին գրեց. «Արտեմին Փարաջանյանից» և սցենարը նետեց իմ կողմը: Առաջին անգամ նա ստորագրեց Փարաջանյան և ոչ թե Փարաջանով: Սենյակում միանգամից լռություն տիրեց: Ես նայեցի նրան, նա վեհաշուք նստած էր իր տեղում և դիտում էր ինձ: Ես շփոթված շնորհակալություն հայտնեցի, իսկ ինքը շուռ եկավ և շարունակեց խոսել, կարծես ոչինչ չէր պատահել: Այդպիսին էր Փարաջանովը, որն անչափ ուրախանում էր, երբ կարողանում էր որևէ մեկին ուրախություն պատճառել: Երբ ուզում էի հրաժեշտ տալ, ասաց, թե ինչու ես Վիեննայից իրեր չեմ բերում: Ի՞նչ իրեր` հարցրի ես զարմացած: Միևնոււյն է, ես ամեն ինչ էլ կծախեմ, դու միայն բեր: Ես ծիծաղեցի և հրաժեշտ տվեցի նրան:

 

Փարաջանովն սկսեց իր «Խոստովանություն» ֆիլմի նկարահանումները, բայց նկարահանումների երկրորդ օրն իրեն անսպասելիորեն այնքան վատ էր զգացել, որ այլևս չէր կարողացել շարունակել աշխատել: Նկարահանումներն ընդհատվել էին, և նրան տարել էին հիվանդանոց, ախտորոշումը` թոքերի քաղցկեղ: Նրան անմիջապես Մոսկվա էին տեղափոխել և այնտեղ վիրահատել, բայց արդեն ուշ էր: Նա վերադարձավ Թիֆլիս, բայց աշխատել այլևս չկարողացավ: Ամռանը ես նորից գնացի Թիֆլիս, այցելեցի նրան և իմացա նրա ցավալի ճակատագրի մասին: Թույլ և հոգնած` նա նստած իր կատակներն էր անում, բայց բոլորիս համար էլ պարզ էր, որ նրա օրերն արդեն հաշված են: Նույն տարվա աշնանը կնոջս հետ մեկնեցի Թիֆլիս նրան այցելելու: Սովորականի նման նստած էր պատշգամբում իր աթոռին և դիտում էր ներքևի անցուդարձը: Երբ մեզ տեսավ, բացականչեց. «Արտեմն իր դստեր հետ  գալիս է: Արտեմն իր դստեր հետ է եկել»: Մի քանի նվեր ունեի նրա համար, և նա ուրախացավ երեխայի նման: Յուրան էլ եկավ: Փարաջանովը հարցրեց, թե ի՞նչ եմ բերել Յուրայի համար: Ես շփոթված պատասխանեցի` ոչինչ: «Դու գեղեցիկ սվիտր ունես հագիդ, տուր այն Յուրային»: Ես հանեցի սվիտրս և տվեցի Յուրային: «Հագի´ր,- ասաց Փարաջանովը, և Յուրան այն հագավ,- լավ է»:

Կինս հավանաբար շատ դուր եկավ Փարաջանովին, քանի որ հրաժեշտ տալիս նա ասաց. «Վաղը կեսօրից առաջ եկեք ինձ մոտ»: Հաջորդ օրը, երբ թակեցինք նրա դուռը, նա քնաթաթախ նայեց վարագույրի հետևից և բացեց դուռը:  Հազիվ էինք մտել սենյակ, երբ նա մեզ իսկույն տարավ իր ննջասենյակն  ու ասաց. «Մնացեք այստեղ»: Ինքը հեռացավ: Մենք զարմացած իրար նայեցինք և մնացինք այնտեղ կանգնած: Հետո վերդարձավ, տարավ մեզ ընդհանուր սենյակ և նորից ասաց. «Կանգնեք այստեղ»: Ինքը գնաց դեպի պատը և բացեց մի «Մոնա-Լիզա» կոլլաժ:  Գիշերն էր այդ կոլլաժը պատրաստել: «Սա քոնն է»,-ասաց նա կնոջս և նկարի հետևում գրեց. «Նասրինին`  Փարաջանովից»:

Այդպիսին էր նա…

 

Փարաջանովն մի հետաքրքիր հին կարպետ ուներ, որն ուզում էր ինձ նվիրել: Ես հրաժարվեցի այն վերցնել, իսկ նա վիրավորված կնոջս հարցրեց` արդյոք այս կարպետը վատ՞ն է: Կինս պատասխանեց, որ կարպետը հոյակապ է: Փարաջանովն ասաց. «Տես, Նասրինը նույնպես հավանեց այս կարպետը»: Ասացի, որ այս կարպետը չեմ կարող դուրս տանել, մաքսատունը թույլ չի տա: « Ի՞նչ,-բացականչեց նա,-հիմա կգրեմ որ ես` Փարաջանովը, նվիրում եմ այս կարպետը Արտեմին: Ո՞ր մի հիմարն իրավունք կունենա քեզ անհանգստեցնել»: Նա վերցրեց իր մի նկարը և հետևում  գրեց, որ ինքը` Փարաաջանովը, նվիրում է այս կարպետն ինձ և ստորագեց: Այդ կարպետն այսօր իմ տանն է…

 

Երբ Փարաջանովին հրաժեշտ էինք տալիս, նա կնոջս ասաց. «Նասրին, հաջորդ անգամ, երբ գաս, ես էլ չեմ լինի»: Այդպես էլ եղավ: Կինս նրան էլ երբեք չտեսավ: Փարաջանովին ուղարկեցին Փարիզ, բայց իզուր, բժիշկներն այլևս ոչինչ չկարողացան անել: Նրան տարան Երևան: Նա այնքան վատ էր, որ գրեթե ոչ ոքի չէր ճանաչում: Մի երեկո նրան տարան Հայաստանի կիրառական արվեստի թանգարան: Երբ նրան թանգարան բերեցին, միայն մի քանի հոգու կարողացավ ճանաչել: Բոլորս լաց էինք լինում, Փարաջանովը նույնպես:

 

Թանգարանի տնօրեն Զավեն Սարգսյանը իշխանություններից հասավ այն բանին, որ Երևանում Փարաջանովի տուն-թանգարան հիմնի: Փարաջանովի ցուցումով Զավենը նրա բոլոր աշխատանքները և կահույքի որոշ կտորներ Թիֆլիսից բերեց Երևան:

Վիեննա հասնելուց հետո ես կարդացի, որ հայ մեծ ռեժիսոր Փարաջանովը հուլիսին Երևանում մահացել է: Նրան հուղարկավորել էին Երևանի պանթեոնում:

Փարաջանովի տուն-թանգարանն այսօր Երևանի ամենաշատ այցելուներ ունեցող թանգարաններից է:

Մի անգամ Վիեննայում եվրոպական մի հեռուստաալիքով Փարջանովի մասին վավերագրական մի ֆիլմ տեսա: Ես բարկացած և հիասթափված էի: Ինչպե՞ս կարելի է Փարաջանովի մասին այդպիսի մակերեսային հաղորդում պատրաստել` իրար կցած սիրողական նկարահանումներ, իր ֆիլմերից հատվածներ, հարցազրույցներ և հետո` հիվանդ Փարաջանովին, որը հազիվ էր կարողանում խոսել: Եվ ես որոշեցի նրա մասին մի խաղարկային-վավերգրական-կենսագրական ֆիլմ նկարահանել: Իմ առաջարկն ընդունվեց Ավստրիական հեռուստատեսության կողմից, և 1999-ի վերջերին Երևանում և Թիֆլիսում հայ դերասանների և հայկական խմբի հետ   (օպերատորն Ալիկ Յավուրյանն էր),  նկարահանեցի Փարաջանովի մասին ֆիլմը: Այն պատրաստվեց հայերենով և գերմաներեն տիտրերով: 2001թ. Ավստրիական հեռուստատեսությունն այն ուղարկեց Չիկագո` ֆիլմերի և հեռուստատեսության միջազգային փառատոնին, որտեղ այն ստացավ «Silver –Screen» մրցանակը:

Տարիներ անց Երևանում Փարաջանովի ընկերներին և ծանոթներին հրավիրեցի իմ ֆիլմի ցուցադրությանը: Երբ ֆիլմն ավարտվեց, բոլորիս աչքերին արցունքներ կային:

Ես կատարել էի իմ պարտքը Փարաջանովի առաջ…»

Անկախ

 

 

 

Tags: Արտեմ Օհանջանյան, Սերգեյ Փարաջանով