Թէ տային ինծի

Թագ եւ ադամանդ, գաւազան,
Քեզ զայն ձօնէի,
Թագուհեաց դժխոյ, Հայաստան…
(«Ըղձանք» Խորեն Նար Պէյ )

ԽՈՐԵՆ ՆԱՐ ԲԵՅ ԳԱԼՖԱՅԱՆ (6.09.1831- 4.11.1892) – հայ հոգևոր և հասարակական գործիչ, դավանաբան, բանաստեղծ, դրամատուրգ, թարգմանիչ. Archbishop Khorene Nar Bey de Lusignan of Constantinople
ԱՄԲՐՈՍԻՈՍ ԳԱԼՖԱՅԱՆ (Գվիդոն, 1826-1906) Ամբրոսիոս Լուզինյան Յուսուֆ բեյ, Իշխան Լուզինյան Խալֆա, Ամբրոսիոս Խալֆա-բանասեր, բառարանագիր, մանկավարժ, պատմաբան. Guy DE LUSIGNAN

ԽՈՐԵՆ ՆԱՐ ԲԵՅ ԳԱԼՖԱՅԱՆ ԱՄԲՐՈՍԻՈՍ ԳԱԼՖԱՅԱՆ
Հայագիտության արևմտահայ երախտավորների մեջ Գալֆայան եղբայրներն իրենց ուրույն ներդրումն ունեն։ Նրանք տարբերվում են մեր բազմաթիվ հոգևոր հայրերից իրենց զարմանալի, նաև արկածախնդիր ճակատագրով ու գործունեությամբ։
Ծնվել են Կ. Պոլսում, հայ կաթոլիկների ընտանիքում։ Փոքր հասակից մայրական հորդորով երկու եղբայրները՝ Խորենը և Ամբրոսիոսը, 1843թ. ուղարկվել են Վենետիկ` Մխիթարյան միաբանության Ս. Ղազար վանք, որտեղ հրաշալի կրթություն են ստացել։
1855 թ. Խորենը ձեռնադրվել է վարդապետ, նշանակվել աբբահայր Գևորգ Հուրմիզյանի քարտուղար, մասնակցել «Բազմավեպ» ամսագրի հրատարակությանը, ապա պաշտոնավարել է Մխիթարյանների Փարիզի Մուրադ-Ռաֆայելյան վարժարանում։ 1856 թ. գժտվել է միաբանության հետ և եղբոր` Սարգիս Թեոդորյանի և Գաբրիել Այվազովսկու հետ միասին հրաժարվել կաթոլիկական դավանանքից, վերադարձել առաքելական եկեղեցու գիրկը, Փարիզում հիմնել Հայկազյան վարժարանը, տնօրինել, դասավանդել (1857- 59 թթ.)։
Փարիզյան շրջանն արտասովոր ազդեցություն է ունեցել երկու եղբայրների հետագա ճակատագրի վրա։ Փարիզում գեղեցիկ արտաքին, շուրջ 7 լեզուների տիրապետող ու բազմակողմանի, հրաշալի կրթություն ունեցող ապագա հայագետները ծանոթացել ու մտերմացել են Վիկտոր Հյուգոյի, ֆրանսիացի լուսավորիչ գրողների, մտավորականության սերուցքի հետ, մուտք ունեցել փարիզյան հայտնի սալոնները, եղել ուշադրության կենտրոնում, թրծվել եվրոպական երկրների մշակութային այս ջահակրի մթնոլորտում։ Նրանք մինչև իրենց կյանքի վերջը մնացել են այդ մթնոլորտում, նամակագրական աշխույժ կապ պահպանել Ֆրանսիայի մտավորական ու ազդեցիկ շրջանակների հետ։
Փարիզյան շրջանում, ի թիվս շատ հանրահայտ դեմքերի, Խորեն Գալֆայանը բարեկամացել է Ալֆոնս Լամարթինի հետ, ձեռնարկել նրա բանաստեղծությունների թարգմանությունն ամենախրթին գրաբարով, որը հրատարակել է 1859 թ. «Դաշնակք Լամարթինեան» խորագրով։ Նա 1850-ական թթ. գրական-հրապարակախոսական նշանակալի գործունեություն է ունեցել։ Հեղինակել է մի շարք արժեքավոր ուսումնասիրություններ դավանաբանության, գրականության, լեզվաբանության, թատերգության բնագավառում։
Աշխարհահռչակ ծովանկարիչ Հովհաննես Այվազովսկու եղբոր՝ Գաբրիել Այվազովսկու հետ 1855-58 թթ. խմբագրել է «Մասյաց աղավնի» ամսագիրը։
Փարիզում Հայկազյան վարժարանի փակումից հետո, Գալֆայանները վերադարձել են Պոլիս, ապա 1859 թ. մեկնել Թեոդոսիա, որպես ուսուցիչ և փոխտնօրեն պաշտոնավարել Խալիբյան դպրոցում, միաժամանակ մասնակցել Փարիզից այնտեղ տեղափոխված «Մասյաց աղավնի» հանդեսի խմբագրման աշխատանքներին։ Թեոդոսիայում տպագրել են մի շարք երկեր, դասագրքեր, բառարաններ։
1864-ին Խորեն Գալֆայանը կրկին մեկնել է Պոլիս, հայ առաքելական եկեղեցու դիրքերից զբաղվել քարոզչությամբ, միաժամանակ ունեցել հասարակական-քաղաքական-կրթական բուռն գործունեություն։ Այս կրթյալ հոգևորականի հրաժարումը պապական վեղարից և վերադարձը ավանդական առաքելական եկեղեցու գիրկը պիտի օրինակ ծառայեր շատ շատերի համար, որպեսզի արևմտահայությունը դիմագրավեր, չխանդավառվեր կաթոլիկությամբ, ծվեն-ծվեն չլիներ, միաձույլ մնար հանուն իր ապագայի։
1867 թ. Խորեն Գալֆայանը սբ. Էջմիածին է ուղեկցում Ամենայն հայոց կաթողիկոս Գևորգ Չորրորդին, ուր և եպիսկոպոսի աստիճան է ստանում, դառնում հայտնի դեմք ոչ միայն արևմտահայ ու արևելահայ շրջանակներում, այլև օսմանյան, ռուսական արքունիքներում` միշտ մնալով եվրոպական արժեքներ կրող հայրենասեր գործիչ, դիվանագետ, որի ոչ բոլոր քայլերն են համարժեքորեն բացատրվել շրջապատի ու ժամանակակիցների կողմից։ Բնականաբար, պայքարող դիվանագետի ոչ բոլոր գործողություններն են բացահայտ ու հայտարարագրվելու իրավունք ունեցել։ Իսկ այն, ինչ քողի ներքո է, կասկածելի, միշտ էլ կարող է ծայրահեղորեն հակադարձ իմաստով ընկալվել կամ մեկնաբանվել, ինչպես որ պատահել է այս դեպքում։
Խորեն Գալֆայանը երբեք չի դադարեցնում իր գրական, թարգմանական գործունեությունը, որը ողջ կյանքում ուղեկցում է նրան, երբեմն ավելի բուռն դառնում, երբեմն էլ զիջում նրա քաղաքական գործունեությանը։ Այս շրջանում Նար Բեյը ֆրանսերենից թարգմանում է Դարտելի «Տարեգրությունը», որոշ հատվածներ Հոմերոսի «Իլիականից», հրատարակում մեր պատմական անցյալի դրվագները ներկայացնող «Ստվերք հայկական» պոեմների ժողովածուն և այլ գործեր։
1877-78 թթ. ռուս-թուրքական պատերազմից հետո, Մինաս Չերազի և Ստեփան Փափազյանի հետ մաս է կազմել ռուսական արքունիքի հետ դիվանագիտական բանակցությունների նպատակով Մոսկվա և Ս.Պետերբուրգ մեկնած պատվիրակության` Մկրտիչ Խրիմյանի գլխավորությամբ։ Այս առաքելությունը նախապատրաստություն էր հայերի մասնակցությանը 1878 թ. Բեռլինի կոնգրեսին։
Ս.Պետերբուրգում Խորեն Գալֆայանը կարևոր հանդիպումներ է ունեցել արքունիքի մի շարք ազդեցիկ անդամների՝ իշխան Նիկոլայ Իգնատևի, արտաքին գործոց նախարար Ալեքսանդր Գորչակովի և այլոց հետ։ Նրան ընդունել է Ալեքսանդր Երկրորդ կայսրը: Գալֆայանը նրան է ներկայացրել Ներսես Վարժապետյան պատրիարքի «Հայկական ավտոնոմիայի ծրագիրը», որի հիմնական գաղափարը Հայաստանի վարչական անկախությունն էր ռուսական հովանու ներքո։
«Северный Вестник» թերթին տված հարցազրույցում Գալֆայանն ասել է. «Ռուսաստանը ցույց է տվել, որ Թուրքիայի քրիստոնյաների պաշտպանն է։ Ռուսաստանում ապրող մեր հայրենակիցները, ի տարբերություն Թուրքիայում ապրողների, շատ ավելի ազատ ու պաշտպանված են։ Ավելի քան 20 տարի գոյություն ունեցող օսմանյան սահմանադրությունը չի կարող մեզ բավարարել։ Այն ինքնուրույնություն է տվել միայն մեր դպրոցներին, եկեղեցիներին և բարեսիրական կազմակերպություններին։ Մենք ինքներս ազատ չենք, այլ տիրակալների ստրուկներ ենք։ Մեր ժողովուրդը սեփական հողեր չունի, իսկ մենք կախված ենք թուրք պաշտոնյաների ամենաթողությունից»։
1878 թ. հունիս-հուլիս ամիսներին խորհրդական-թարգմանչի պաշտոնով նա մասնակցում է Բեռլինի կոնգրեսին` ջանալով «Հայկական հարցը» ներկայացնել միջազգային դիվանագիտության դատին։ Ապարդյուն ջանքեր։
Նա Էջմիածնի կաթողիկոսական գահին հավակնող 6 հոգևորականներից մեկն էր։ Ռուսական արքունիքը և սուլթանական կառավարությունը նույնպիսի անհանգստությամբ են վերաբերվել ապագա հայ կաթողիկոսի ընտրությանը, նրա անձին։ Ռուսական արքունիքի համար գաղտնի ոստիկանության, մասնավորապես` Էրզրումում գլխավոր հյուպատոս Ա.Դաննեթի հայկական հարցերի խնդրով 29.03.1883 թ. զեկուցագիրը նվիրված է բոլոր հավակնորդների անհատական վերլուծությանը։ Խնդիրը պարզ էր։ Մինչ որոշելը, թե ով կբազմի հայոց վեհափառի գահին, հարկ էր պարզաբանել նրա վերաբերմունքը ռուսական և օսմանյան արքունիքների նկատմամբ և ապագա հնարավոր քայլերը, դրանց օգուտն ու վնասները, կառավարելիությունը կամ հանդգնությունը։ Արքեպիսկոպոս Խորեն Նար Բեյ Պեշիկթաշցին (Կոստանդնուպոլսեցին) այս տեղեկագրում ներկայացվում է ոչ նախընտրելի թեկնածու. «Նա տարբերվում է իր կրթվածությամբ, մի քանի եվրոպական լեզուների է տիրապետում, հրաշալի հրապարակախոս է, նրա բնավորության բարոյական չափանիշները անբավարար են։ Նա խորամանկ է, դավադիր, հպարտ։ Ռուսաստանի նկատմամբ ակնհայտ անբարյացկամ վերաբերմունք է տածում» ։
Նա սուլթանական կառավարությանը ևս նախընտրելի հավակնորդ չէր կարող լինել նույն պատճառներով, և այս դեպքում Խորեն Նար Բեյը դիտվել է ոչ միայն եվրոպական բարձր ու մտավորական շրջանակներում հայտնի և որոշակի ազդեցություն ունեցող մեկը, այլև ռուսամետ գործիչ։ Կաթողիկոսական թեկնածուների մասին այս տեղեկագրերը դիվանագիտական խողովակներով փոխանցվել են նաև համիդյան կառավարական շրջանակներին` համատեղ, փոխադարձ համաձայնությամբ երկնպաստ ընտրություն կատարելու համար։
Կյանքի վերջին տարիներին Խորեն Գալֆայան Նար-Բեյն անցկացրել է Պոլսում, աշխույժ նամակագրություն վարել եվրոպական մշակույթի ու հասարակական գործիչների հետ ։ Իր ամենօրյա նամակաբերի կողմից նա մատնվել, ոստիկանատուն է տարվել, մեղադրվել լրտեսության մեջ, որի տրամաբանական ավարտը երկարատև տաժանելի բանտարկությունն էր կամ մահապատիժը։
Սուլթան Աբդուլ Համիդի հետ երկժամյա զրույցից հետո նա, որքան էլ ապշեցուցիչ է, վերադարձել է տուն։ Նրանց զրույցի մասին որևէ տեղեկություն մեզ չի հասել։ Բայց որ Հայաստանի ապագայով, նրա ազատագրման ու անկախացման հույսերով ապրող ու գործող հայտնի այս հոգևորական գործչի դիվանագիտությունն ու վարկը, եվրոպական հայտնի շրջանակների հետ նրա մտերիմ կապերն ու ունեցած մեծագույն հեղինակությունը զսպել են Աբդուլ Համիդին, փաստ է։ Խորեն Նար Բեյի` ֆրանսիական մշակույթն ու կենցաղը վայելած, գեղագետ, ճաշակավոր մտավորականի, հարուստ մարդու ու հազվագյուտ իրերի սիրահարի բնակարանը դավադրաբար «հանկարծ» հրո ճարակ է դարձել։ Նա կորցրել էր իր գրադարանը, հազվագյուտ ձեռագրեր ու բոլոր նվիրական իրերը։ Նա հուսախաբ, լքված ու վիրավոր մենակյացի չափազանց ծանր շրջան է ապրել։
Նույն Սուլթան Համիդի հրամանով նրան նոր բնակարան են հատկացրել, սակայն մերձավոր շրջանակի ու Պոլսո Պատրիարքի հետևողական հալածանքի, խարդավանքների, որոգայթների ու մատնությունների զոհ է դարձել, մահացել Պոլսում 1892 թ. նոյեմբերի 4 (16)-ին հանելուկային հանգամանքներում։ Թաղված է Շիշլիի մտավորականների գերեզմանատանը։
Եղբայրը` Ամբրոսիոս Գալֆայանը, Թեոդոսիայում Գաբրիել Այվազովսկու հետ 1855-58 թթ. խմբագրել է «Մասյաց աղավնի» պարբերականը, միառժամանակ աշխատել տեղի Խալիպյան ազգային վարժարանում, ապա նորից վերադարձել Ֆրանսիա, թողել հոգևորական կոչումը, ամուսնացել մի հարուստ ազնվական ֆրանսուհու` Մարի Լուիզի հետ, երկու զավակների հայր դարձել։ 1858 թ. Աբդուլ Մեջիդ սուլթանից որպես բանակի մատակարար ստացել է ՄԵՋԻԴԻՅԵ պատվանշանը։ Նա ձեռնարկել է ֆրանս-հայերեն մի մեծ բառարանի պատրաստումը, հրատարակել «Նոր բառգիրք ֆրանսահայ» (Ա հ., Փարիզ, 1900, Բ հ., 1903) բառարանը, որը հայտնի է «Լուսինյան բառարան» անունով։ Այն մինչ օրս չգերազանցված գործ է և այսօր էլ հիմք է ծառայում ֆրանսիացի լեզվաբանների համար ֆրանսերեն բառարաններ կազմելիս։ Լուզինյան թագավորական տան շքանշանները դադարել են Ամբրոսիոս Գալֆայանի կյանքի ավարտին զուգահեռ։
Ամբրոսիոս Գալֆայանը հայերեն է թարգմանել ֆրանսիացի մի շարք գրողների գործերը, մեծ օգնություն է ցուցաբերել ֆրանսիացի վիրավորներին, իր ներդրումն ունեցել Պադուայում Լեգեոնի պալատի վերանորոգման աշխատանքներում։ Նա իրեն նվիրել է գիտությանը, մասնավորապես` լեզվաբանությանը, բառարանագիտությանը, կազմել զրուցարաններ, բառարաններ, գրել է թվաբանության, հայկական գեղագրության, պատմության դասագրքեր։
Այդ տարիներին եվրոպական բարձրաշխարհիկ շրջանակներում մեծ հաջողություն ունեին Լուզինյան արքայական տան շքանշանները։ Դեռևս Ռիչարդ Առյուծասրտի ժամանակներում այս հին տոհմը զբաղեցնում էր Կիպրոսի թագավորների գահը։ XIX դարի վերջում այս թագի աղքատացած ժառանգներից Տետրուա Պելենդերին եպիսկոպոս Խորեն Նար-Բեյին է վաճառում գահակալի իրենց իրավունքները` ներկայացնելով վերջիններիս որպես իրենց «մերձավոր ազգականների»։ Նորընծա ժառանգները 1888 թ., ի փառս Լուզինյան հին տոհմի պահապան փերի Մելուզինի, շքանշան են հաստատում։ Այն պատկերում էր երուսաղեմյան խաչը, կենտրոնում՝ Երուսաղեմի, Լուզինյանների, Կիպրոսի և Հայաստանի զինանշանները։ Փերի Մելուզինի շքանշանը Լուզինյան արքայական տան այս նոր տիրակալների՝ Գալֆայան եղբայրների կողմից տրվում էր «հանուն հայ ազգի և Լուզինյան թագավորական տան նկատմամբ ունեցած հումանիզմի վաստակի»։ Այն, ըստ աստիճանների, արժեր 400-1200 ֆրանկ, կից՝ այն հաստատող փաստաթղթերը։ Այն համարվել է գոյություն ունեցող 10 ամենաշքեղ շքանշաններից մեկը։ Շատ -շատերն են ցանկացել իրենց կրծքին կրել այդ գեղեցիկ, թանկարժեք ու շքեղ «զարդը»։
Հայկական ձեռներեցության այս դրսևորումն այնպիսի մեծ հաջողություն է ունենում Եվրոպայի ազնվական ու հարուստ շրջանակներում, որ 1891 թ. Գալֆայան եղբայրները մի նոր` «Սինայի սուրբ Եկատերինայի» շքանշան են հաստատում։ Այն պատկերում էր երուսաղեմյան խաչը, ասպետական սուրը՝ զարդարված շքեղ թագով, կենտրոնում՝ Երուսաղեմի, Լուզինյանների, Կիպրոսի և Հայաստանի զինանշանները։
Երկու շքանշաններն էլ մեծ հաջողությամբ վաճառվում են մինչև 1905 թվականը` Գալֆայան եղբայրների վախճանը։
Ահա այսպիսին է ուրվագիծը Խորեն և Ամբրոսիոս Գալֆայան եղբայրների` Լուզինյան արքայական տան երկու հայ ժառանգների, գիտությամբ, դիվանագիտությամբ և արկածախնդրությամբ հագեցած երկու հայրենասեր դեմքերի ոդիսականը։

Լուզինյան թագավորական տան հիմնադիր Գի դը Լուզինյան խաչակիր ասպետը
Լուզինյան տան հովանավոր Մելուզին փերիի պատկերները տարբեր փորագրանկարներում և գրքերի կազմերին
Լուզինյան թագավորական տան շքանշանները
Սինայի սուրբ Եկատերինայի շքանշանը

Պատրաստեց Հասմիկ Ստեփանյանը

Անկախ

 

Tags: անցյալից, հայեր, մշակույթ, պատմություն