Հայոց ցեղասպանության 100-րդ տարելիցին ընդառաջ` տեղանվանագետ Ջուլիետա Եսայանը հրատարակության է պատրաստում Արևմտյան Հայաստանի ատլասը:
Նախադեպը չունեցող քարտեզի հեղինակը նախընթաց տարիներին տպագրել է Հայոց ցեղասպանության մասին պատմաաշխարհագրական տվյալներն ընդգրկող երկու աշխատություն: Ցեղասպանության ատլասը ներառելու է Արևմտյան Հայաստանի վեց նահանգներն ու Տրապիզոնը, ևս մեկ քարտեզ կնվիրվի Կիլիկիային: Բացառիկ քարտեզը համառոտ տեղեկություններ կտա նաև Պատմական Հայաստանի պատմամշակութային արժեքների, եկեղեցիների ու վանական համալիրների մասին, որոնք կողոպտվել են, ավերվել, դարձել հրո ճարակ:
Տեղանվանագետ Ջուլիետա Եսայանն արդեն չորս տասնամյակ մտովի ճամփորդում է Պատմական Հայաստանի բոլոր վեց նահանգներով` չշրջանցելով որևէ բնակավայր, անգամ փոքրիկ գյուղակները, որոնք մինչև 1915 թվականի դեպքերը բնակեցված են եղել հայերով: «Մեկ օրինակ բերեմ. Եփրատ գետն է` Երզնկա քաղաքի մոտ, Էրզրումի նահանգի, Կարնո աշխահի, որտեղ այս բարձրությունից մարդկանց գլորել են: Ամբողջ տարին հայոց աշխարհի գետերը կարմիրով էին ներկված: Երբ գտնում ես թղթե մի փոքրիկ պատառիկ, որը մասունք դարձած վերցնում ես ձեռքդ, սկսում ես փնտրել այդ գյուղը, մտածել` որտեղից են եկել, որ ճանապարհին է, չեմ ուզում որևէ բան կորչի, չէ՞ որ պատմություն է»,- անթաքույց հուզմունքով նշում է Ջուլիետա Եսայանը:
ՀՀ աշխարհագրական օբյեկտների անվանակոչումների և անվանափոխումների հանձնաժողովի անդամ, ԵՊՀ հայագիտական հետազոտությունների ինստիտուտի գիտաշխատող Ջուլիետա Եսայանը փնտրել, գտել ու իր հեղինակած քարտեզի ձեռագիր տարբերակում է զետեղել Պատմական Հայաստանի բնաջնջված, ավերված ու հրկիզված մոտ երեք հազար բնակավայր: Առայժմ նախադեպը չունեցող քարտեզն ընդգրկելու է Արևմտյան Հայաստանի վեց նահանգների, նաև Տրապիզոնի ու Կիլիկիայի մասին պատմական հսկայածավալ տեղեկություններ` մոռացումից փրկելով հայկական հարուստ տարեգրությունից պոկված այդ էջի անավարտ դրվագները: Պայմանական նշաններով կառանձնացվեն ամայացած, հրկիզված գյուղերն ու քաղաքները, գաղթի ճանապարհներն ու դեմոգրաֆիական կազմը: Պատմաաշխարհագրական բացառիկ քարտեզը կպատմի նաև հայերի հերոսական ինքնապաշտպանական մարտերի մասին` Զեյթունից մինչև Մուշ ու Վան, Ուրֆա, Խոտորջուր: «Բոլոր բնակավայրերը նախ թալանվել են, ընդհուպ մինչև մարդկանց վրայի կերպասե գեղեցիկ հագուստները, որովհետև թուրքերը չէին կարող այդքան գեղեցիկ հանգնվել»,- նշեց Ջուլիետա Եսայանը:
Շատ անգամ մի գյուղի պատմության վերհանման, տվյալների ճշգրտման համար հեղինակից պահանջվել են ամիսներ: Նրան հուզել են Հայոց ցեղասպանությանն առնչվող բոլոր վավերագրերը, փրկվելու որևէ հույս չունեցող, անապատը նետված երիտասարդ կնոջ ու նրա մանկան ճիչը:
Քարտեզի բաժիններից մեկն էլ նվիրված է Պատմական Հայաստանի պաշտամունքային վայրերին` եկեղեցիներին, վանքերին ու մատուռներին, որոնց անուններն աղավաղվել են, ստացել թուրքական անհեթեթ ու իմաստազուրկ անվանումներ: «Սուրբ Լույս լեռը կամ Սուրբ Բարսեղը դարձրել են Սիպիլուս, Սիլպուս, Սուրբ Գրիգոր լեռնաշղթան դարձրել են Սիպիկոր: Բայց մեկ է, արմատը հիմքում մնում է, և եթե ուզես վերականգնել, դժվար չէ, մանավանդ որ բերդեր, ամրոցներ չեն կառուցել: Նրանք այդ բառերը վերցրել են արաբներից, օրինակ` Հասան կալա: Վարդապետի կամուրջը` Համիդի: Համիդն ի՞նչ կապ ունի: Կամ Հովվի կամուրջը… Ապացուցվելիք բաներ այլևս չկան, բոլորն ապացուցված են, փաստերը երկմտանքի տեղ չեն թողնում»:
Ցեղասպանությանը նվիրված 11 քարտեզից կազմված բացառիկ ատլասն ունենալու է նաև անգլերեն տարբերակը:
Կորսված հայրենիքի քարտեզագրման հսկայածավալ աշխատանքն արդեն ավարտված է: Երկլեզու ատլասն անցել է համակարգչային մշակման և պատրաստ է տպագրության, որի համար հեղինակն ակնկալում է ֆինանսական աջակցություն: Ջուլիետա Եսայանը ատլասի տպագրության համար դիմել է Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտին: Հայկ Դեմոյանի խոսքով, Հայոց ցեղասպանության միջազգային ճանաչման ու դատապարտման գործընթացը խթանելու, 100-ամյակին նվիրված միջոցառումները համակարգելու նպատակով ստեղծված պետական հանձնաժողովը նման 200 առաջարկ ունի օրակարգում, որոնք պետք է ներկայացվեն քննարկման: Ջուլիետա Եսայանի հեղինակած ատլասը պետական հանձնաժողովի կազմի քննարկմանը կներկայացվի հավանաբար այս տարվա հունիսին:

Մայա Խաչատրյան

Անկախ