Տավուշի մարզի Տավուշ գյուղում` վաղուց արդեն լուռ ջրաղացի հարևանությամբ, փայտե, սև, նախշազարդ պատշգամբով, հնաոճ փոքրիկ երկհարկանին լքված է: Հուշատախտակ, որի վրա գրված լինի, թե այս տանն է ապրել «Կիկոսի» կամ «Ջրաղացպան Անտոնի» հեղինակ Մաթևոս Դարբինյանը, չկա: Տան մեջ ու շրջակայքում երբեմն սարսռեցնող լռությունը չի էլ հուշում, որ նախորդ դարի սկզբներին այս տանն են մեծացել Կարապետյանների ինը զավակները, որոնցից ավագը Մաթևոսն էր: Գյուղում արդեն գրեթե մարդ չի մնացել, որ կարող է հիշել ու պատմել Մաթևոս Դարբինյանի հետ իր ապրած օրերի, նրա ստեղծագործությունների մասին: Անգամ հայտնի չէ` որտեղ է գրողի շիրիմը: Գյուղի ակումբի գրադարանում գրողի մեծադիր լուսանկարն է, գզրոցներում` սև շապիկով գիրքը:
Արձակագրի քույրը` Լուսյա Դարբինյանը, շատ բարեկիրթ կին էր, բանիմաց, հայոց լեզվի գանձարանին փայլուն տիրապետող: Նրա «ելարանը», «դույլը», «ծորակը», «սալորն» ու բացառիկ գրական հայերենով հաղորդակցումը շատ դեպքերում անհասկանալի էին մնում շամշադինյան բարբառով խոսող համագյուղացիների համար: Դպրոցում տիկին Լուսյան երգեցողություն էր դասավանդում, շրջապատում առանձնանում իր համեստ կերպարով: Դպրոցահասակներով տունն անմիջապես դահլիճի էինք վերածում, նստարանները շարում ու վայելում Մեծ լոռեցու «Անուշը»` Լուսյա Դարբինյանի կատարմամբ: Մենք գիտեինք, տիկին Լուսյան առանձնահատուկ ընտանիքում է մեծացել, ավագ եղբոր` անհատի պաշտամունքի տարիներին զոհ գնացած Մաթևոսի մասին տիկին Լուսյան միշտ լուռ էր: Խորհրդային երկաթե վարագույրը խանգարեց Մաթևոսին ազատ ստեղծագործել: Միայն լսել էինք, որ Մաթևոս Դարբինյանը Եղիշե Չարենցի հետ միևնույն բանտախցում է անազատությունն անցկացրել, ավելին չգիտեինք:
2014 թ. հուլիսի 14-ին կլրանա հայ գրող, արձակագիր, դրամատուրգ, ԽՍՀՄ գրողների միության անդամ Մաթևոս Դարբինյանի ծննդյան 125-ամյակը: Նա ծնվել է Տավուշի մարզի Թովուզ, ներկայիս Տավուշ գյուղում: 1908-ին ավարտել է Թիֆլիսի Ներսիսյան դպրոցը և հայկական տարբեր դպրոցներում զբաղվել ուսուցչությամբ: 1918-ին ընդունվել է Անդրկովկասյան համալսարանի պատմա-լեզվաբանական համալսարանը, սակայն չի ավարտել համալսարանը փակվելու պատճառով: Նրա առաջին ստեղծագործությունները` մանկական պատմվածքները, տպագրվել են 1908-ին «Հասկեր» ամսագրում, երգիծական պատմվածքները` «Խաթաբալա»-ում: 1915-ից աշխատակցել է սոցիալ-դեմոկրատական թերթերին, իսկ 1921-ին «Կարմիր աստղ»-ին, «Մարտակոչ»-ին և «Կարմիր ծիլեր»-ին: Գրել է գլխավորապես պատմվածքներ գյուղական կյանքից, առակներ, ֆելիետոններ, հեքիաթներ, պատմվածքներ: 1921-ին Թիֆլիսում հրատարակել է «Կարմիր աքլոր» երգիծական շաբաթօրյա հանդեսը: Առաջին պատմվածքը` «Արամի տնակն ու Հայկանուշի տիկնիկը», լույս է տեսել 1907-ին, «Հասկեր»-ում: Թիֆլիսում բեմադրվել է նրա «Մինիստրներ» կատակերգությունը: Բեմադրվել են նաև «Ջրաղացպան», «Ոճիր», «Լեյլի և Մաջնուն» պիեսները:
Մաթևոս Դարբինյանի ստեղծագործության գլուխգործոցը «Կիկոս» վիպակն է, որի հիման վրա 1932-ին «Հայֆիլմում» ֆիլմ է նկարահանվել, որում խաղացել է նաև ՀՍՍՀ վաստակավոր արտիստ Համբարձում Խաչանյանը:
Մաթևոս Դարբինյանը մահացել է 1937-ին, աքսորում: Բերդի թանգարանն այժմ մտադիր է գրողի հոբելյանի առիթով համախմբել գրողի ազգականներին, համագյուղացիներին ու ստեղծագործության երկրպագուներին:
«Կիկոսը» վիպակում պահպանվել է մեկ դար առաջվա Թովուզ գյուղը, նրա կենցաղը, ապրելակերպը, մարդկանց խոսակցական լեզուն, որոշակի լեզվական մտածողությունը, նույնիսկ բնության պատկերները: Գրքում պատկերված գյուղամիջյան վշշացող առուն հիմա չկա: Նկարագրված են գյուղի տոհմերը, գերդաստանների պատմությունները` համեմված գեղարվեստական պատկերներով: Բերդի թանգարանի տնօրեն Արթուր Երկանյանը, որ պատրաստվում է նախաձեռնել գրողի հոբելյանին նվիրված մեծարման ցերեկույթ, նշում է, որ Մաթևոս Դարբինյանի «Կիկոսը» մեծարժեք գործ է: «Առաջաբանում գրողը հերոսին համեմատում է Հաշեկի Շվեյկի հետ, և իրականում շատ նմանություններ ունեն Կիկոսն ու Շվեյկը: Կիկոսի կերպարը մեր գյուղերին տիպական կերպար է, մտածողությունը, փիլիսոփայությունը: Ես իմ մայրիկից եմ լսել, որ Թիֆլիսում Մաթևոս Դարբինյանը պատահական հանդիպել է Բերիային, միամտաբար ու անզգուշաբար նրան ասել, թե մի քանի օր առաջ հրացանը ձեռքիդ այստեղ վազվզում էիր, հիմա դարձել ես տերուտիրական: Եվ տեղում վերացրել են Մաթևոս Դարբինյանին»,- ասում է թանգարանի տնօրենը, որի մայրը գրողի հեռավոր ազգականն է:
Մաթևոս Դարբինյանի «Կիկոսը» ժամանակի հոգևոր դասի ու գյուղական վերնախավի բացասական գծերն է նաև ի հայտ բերում, թե ինչ նեղություն են պատճառել դրանք գյուղացիներին: «Շատ տիպիկ մի հատված էլ կա արձանագրված, որ բնորոշ էր Թովուզին. կապը Բաքվի հետ, Թիֆլիսի, մեծ քաղաքների հետ: Հետաքրքիր է, որ գրողը մեծ թշնամությամբ չի հիշում գյուղի զոռբաներին, ներողամիտ է: «Ջրաղացպան Անտոնի» մեջ էլ կա, Անտոնին զենքը տալիս են, ասում` սպանիր, չի սպանում, իր տունը քանդողին, ունեցվածքը խլողին չի սպանում: Հեղինակը ցանկացել է ասել, որ ոխակալությունը շամշադինցիներին բնորոշ չէ»:
Մաթևոս Դարբինյանի գրականությունն անմահացրել է շամշադինյան բառուբանը և հասցրել այսօրվա սերունդներին: Կան տիպիկ բառեր, որոնք միայն այդ շրջանին են բնորոշ, արտահայտություններ կան, որոնք այսօր էլ պահպանել են իմաստը, սակայն օգտագործված բառերից շատերը մոռացվել են, գյուղացիները չեն էլ կիրառում: «Մաթևոս Դարբինյանը երևում է, որ շատ կիրթ անձնավորություն է եղել: Հայկական Շվեյկի կերպարի հեղինակը գրքում չի մոռացել էշին, որը գրքում առանձին կերպար է: Հետաքրքրականը դարձյալ ասեմ, որ բարբառների, լեզվամտածողության պահպանումն է, որը հետագայում ևս տարբեր սլենգների մեջ չի անհայտացել»:
Մաթևոս Դարբինյանի ստեղծագործական ժառանգությունը միայն Շամշադինի համար չէ, որ մեծ արժեք է ներկայացնում: Գյուղագիրը ստեղծել է գրականություն, որի վրա սոցռեալիզմի ազդեցությունը գրեթե չկա: «Կիկոսի» մեջ մի շատ կարևոր առանձնահատկություն էլ կա` մեր ժողովրդի ռուսասիրությունը, ռուս ժողովրդի հանդեպ մեծ վերաբերմունքը, թե Հայաստանի համար որքան կարևոր է Ռուսաստանը»:
Բերդում նախատեսվում է ստեղծել հոբելյանական հանձնաժողով, որը կզբաղվի գրողի ծննդյան 125-ամյակի միջոցառումների կազմակերպմամբ: Մեծարման միջոցառման առիթով կազմկոմիտեն կոչ է անում գրողի բարեկամներին, ազգականներին, բոլոր ցանկացողներին համախմբվել և աջակցել Մաթևոս Դարբինյանի մոռացված էջերը ընթերցողին վերադարձնելու գաղափարի շուրջ:
Մայա ԽԱՉԱՏՐՅԱՆ