Հարցազրույց պատմական գիտությունների թեկնածու, ԵՊՀ դոցենտ, ՀՀ ԳԱԱ արևելագիտության ինստիտուտի ավագ գիտաշխատող Արտակ Մովսիսյանի հետ:
- Պարոն Մովսիսյան, ինչպե՞ս առաջացավ ,10 հայ ականավոր արքաներե աշխատությունը գրելու մտահղացումը: Ո՞րն է գրքի հիմնական ասելիքը:
- Ցավոք, հայագիտության քարոզչությունը մեզանում բավարար մակարդակի վրա չէ: Հայագիտության քարոզչություն ասելով` նկատի ունեմ և՛ գիտահանրամատչելի հրատարակությունները, և՛ հեռուստատեսային հաղորդումները, և՛ փաստագրական ու գեղարվեստական ֆիլմերը: Հայագիտության քարոզչության այս բացը նկատի ունենալով` 2009-ին ,Զանգակե հրատարակչության հետ նախաձեռնեցինք նման մի շարքի հրատարակություն: 2009-ին լույս է տեսել ,10 հայ ականավոր արքաներե գրքի առաջին հրատարակությունը, 2012-ին արդեն 2-րդը՝ եռալեզու տարբերակով` հայերեն, անգլերեն և ռուսերեն: Նպատակը հայկական արժեքների հանրամատչելի լեզվով ներկայացումն է ավելի լայն շրջանակներին: Հիմնական նպատակը սա է՝ հայագիտության քարոզչություն: Նշված շարքի երկրորդ հրատարակությունը եղավ ,Արևմտյան Հայաստանի 10 ուխտավայրերե գիրքը: Առաջիկա մեկ-երկու ամսում լույս կտեսնի ,10 հայ ականավոր թագուհիներե աշխատությունը և հիմա պատրաստվում է ,Հայկական 10 արքայատոհմերե գիրքը:
- Ինչո՞ւ հենց տասը, ոչ թե օրինակ, քսան կամ երեսուն:
- Տասը սիմվոլի կարգով է ընտրվել: Աշխարհի մակարդակով վերցնելու դեպքում սովորաբար հարյուրն է ընտրվում, հայոց պատմության դեպքում մենք տասն ենք ընտրել: Դա իր դժվարությունն ունի: Օրինակ` տասը արքաներն ընտրելը բարդ էր:
- Ի՞նչ սկզբունքով եք ընտրել տասը արքաներին և երկընտրանքներ ունեցե՞լ եք:
- Ընտրվածները պետք է լինեին թագավորներ, որոնք և՛ մեծ հետք թողած լինեին մեր պատմության մեջ, և՛ իրենց ամբողջության մեջ վերցրած` իրենց կերպարով օրինակելի լինեին այսօրվա մեր սերնդի դաստիարակության համար: Բնականաբար, բավականին բարդ էր տասն արքաներին ընտրելը: Մինչև տպագրության պահն այս հարցը կար:
Ընտրված արքաների դեպքում հաստատ համոզված էի, որ պետք է լինեն, այլ հարց է, որ կան նաև ուրիշ արքաներ, որոնք ևս արժանի են, որ ներկայացված լինեն: Օրինակ` Բագրատունիներից ես ներկայացրել եմ Աշոտ Առաջինին, քանի որ ֆենոմենալ թագավոր է և մեզանում շատ քիչ ճանաչված: Մարդը 450 տարի առաջ անկում ապրած պետականությունը վերականգնեց առանց առանց պատերազմի: Նա դիվանագիտական հանճար է: Եթե նման կերպար այլ պետության պատմության մեջ լիներ, ամբողջ աշխարհով մեկ կներկայացնեին, դիվանագիտության պատմության դասագրքերի մեջ որպես տաղանդ կմատուցեին, մինչդեռ մեր այդ արքային անգամ ժողովուրդը չի ճանաչում:
Աշոտ Երրորդ Ողորմածին , Գագիկ Առաջինին ևս կարելի էր ընդգրկել, բայց տասի մեջ պետք էր տեղավորվել:
Գրքում ընդգրկվածների համար չեմ զղջում, քանի որ իսկապես արժանավորագույն թագավորներ են: Նախաբանում էլ նշվել է, որ տասին առանձնացնելով` բնավ չենք նսեմացնում մյուսների ավանդը մեր պատմության մեջ:
- Իսկ գրքում պատմական անցքերի նորովի մեկնաբանություն կա՞:
- Նոր ասածը պայմանական է այստեղ, արժևորումը կարող է նոր լինել: Օրինակ` Աշոտ Առաջինի արժևորումն է այդպիսին, ցավոք, ներկայիս դասագրքերում էլ Աշոտ Առաջինն ըստ պատշաճի չի արժևորվում:
- Իսկ Ուրարտուի մասի՞ն…
- Ուրարտուի հետ կապված մոտեցումն էլ նորություն չէ, դա հնագույն հայկական թագավորություն է: Ինձ համար դա միանշանակ է, քանի որ ,ուրարտացիե առանձին էթնոս գոյություն չի ունեցել: ,Ուրարտունե Հայաստանի անվանումն է ասուրաբաբելական աղբյուրներում: Երբ ասուրերենը և բաբելերենը վերացան գործածությունից, Ուրարտու տերմինն էլ դուրս եկավ: Վերջին անգամ Ուրարտու տերմինը գործածվում է Աքեմենյան թագավոր Արտաքսերքսես Երկրորդի բաբելերեն արձանագրություններում, որն իշխել է մինչև Ք.ա. 360 թվականը: Ընդ որում, դրանց պարսկերեն բաժիններում Հայաստանը ,Արմինաե է կոչվում: Այսինքն` միանշանակ է, որ սա ընդամենը Հայաստանի անվանումներից մեկն է:
Կոպիտ օրինակ բերեմ. այսօր Հայաստանը միայն վրացիներն են կոչում ,Սոմխեթիե: Եթե վրաց ժողովուրդը վերանա, էլ աշխարհում որևէ մեկը Հայաստանը ,Սոմխեթիե չի կոչի: Սա չի նշանակի, որ Սոմխեթին առանձին երկրի անուն էր, և այդ երկիրը վերացավ: Կամ օրինակ` խեթական արձանագրություններում մեր երկիրը կոչվում է ,Հայասաե: Խեթական տերության անկումից հետո այլևս ոչ ոք ,Հայասաե տերմինը չի օգտագործում, այդ տերմինը մեռավ նրանց հետ միասին, քանի որ նրանք էին այդպես կոչում: Նույնը և բաբելերենի դեպքում, նրանցից հետո ո՞վ պետք է այդ տերմինն օգտագործեր:
- Պարոն Մովսիսյան, ընթերցողների արձագանքն աշխատությանն ինչպիսի՞ն է եղել, արձագանքներ ստանում ե՞ք:
- Արձագանքները դեռ 2009-ից կան: Բայց մեծագույն արձագանքը եղավ ,Զանգակե հրատարակչության ,Նվիրիր գիրքե ֆեյսբուքյան ակցիայի ժամանակ: 2450 մարդ իր էջին դրել էր իմ գրքի հղումը՝ փորձելով համապատասխան քանակությամբ հավանություններ հավաքել, նրանցից 450-ը 150-ից ավելի հավանություններ էին կարողացել հավաքել և նվեր ստացան գիրքը: Ընդ որում, հրատարակչության ներկայացուցիչներն ասացին, որ ամենաշատը հենց այս գրքի համար են պայքարել, սա արդեն բարձր գնահատական է:
Մարդիկ կան, որոնք մոտենում ու հարցնում են, թե այս կամ այն արքան ինչու չկա գրքում: Ես երբեք չեմ պնդում, որ այս տասն ամենաամենան է, սա իմ մոտեցումն է, մեկ այլ հեղինակ կարող է գիրք գրել և առանձնացնել տասը այլ արքաների:
Իսկ ամենակարևորն այն է, որ գիրքը մտորելու տեղիք է տալիս: Կարծում եմ, որ դա գրքի գնահատման կարևորագույն չափանիշներից:
- Գիրքը թարգմանվել է նաև ռուսերեն և անգլերեն: Միջազգային շուկայում հաջողություններ կա՞ն, թե՞ դեռ վաղ է այդ մասին խոսելը:
- Եռալեզու հրատարակությունը եղել է հունվարի վերջին, փետրվարի սկզբին գտնվում էի Միացյալ Նահանգներում, ինձ հետ տարել էի գրքի անգլերեն օրինակներ, շնորհանդեսն այնտեղ տեղի ունեցավ: Պետք է ասեմ, որ շատ մեծ ոգևորությամբ էր ընդունվում: Իսկ վաճառքի մասին չեմ կարող ասել, քանի որ այդ հարցերով զբաղվում է ,Զանգակե հրատարակչությունը:
- ,10 հայ ականավոր թագուհիներե գրքի մասին. արդյոք դժվարություններ ունեցե՞լ եք 10 ականավոր թագուհիներին ընտրելու հարցում:
- Թագուհիների հարցը մեզ մոտ քիչ ճանաչված և քիչ ուսումնասիրված է: Կարծում եմ, որ այս առումով տասը թագուհիների վերաբերյալ գիրքն ավելի մեծ հետաքրքրությամբ կընդունվի: Եթե փողոցում մարդկանց հարցնեք, թե քանի հայ թագուհի գիտեն, հաստատ չորս-հինգ անունից ավելի չեն ասելու:
Մեզ հասել են 60-ից ավելի թագուհու մասին տվյալներ: Գրքի վերջում որպես հավելված բերված է անվանապես հայտնի բոլոր հայ թագուհիների ցուցակը և նշված է, թե ով որ թագավորի կինն է եղել:
60-ի մեջ, բնականաբար, պետք էր առանձնացնել տասին: Նույն սկզբունքով եմ ընտրել, ինչ թագավորների դեպքում. պետք է լինեին իր ժամանակաշրջանի համար առանձնացած, հայոց պատմության մեջ զգալի հետք թողած և օրինակելի կերպարներ: Մենք իսկապես բացառիկ թագուհիներ ենք ունեցել, այնպիսիք, որ պատիվ կբերեին աշխարհի ցանկացած երկրի: Նրանք մեզանում մնում են չճանաչված և չգնահատված:
Օրինակ` Լևոն Մեծագործի դուստր Զաբելը թագուհի հռչակվեց չորս տարեկանում, երբ հայրը մահացավ: Եզակի թագուհի է, ապրել է ընդամենը երեսունյոթ տարի: Նրա արած գործերից միայն մեկը նշեմ. պետական ծախսով հիմնում է անվճար հիվանդանոց: XIII դարում անվճար հիվանդանոցը հազվագյուտ երևույթ է աշխարհի պատմության մեջ: Եվ այնտեղ ոչ միայն պետական միջոցներով անվճար բուժում էր իրականացվում, այլև թագուհին ինքն էր խնամում անտեր հիվանդներին: Աշխարհում քանի՞ նման թագուհի կա…
Մեր շատ թագուհիներ բացառիկ մեծ շինարարական աշխատանքներ են կատարել: Բագրատունյաց Հայաստանի խոշորագույն տաճարը՝ Կաթողիկե Մայր տաճարը, Կատրամիդե Երկրորդ թագուհին է կառուցել՝ Գագիկ Առաջին արքայի կինը: Կամ Հաղպատը և Սանահինը կառուցել է Խոսրովանույշ թագուհին, որը Աշոտ Երրորդ Ողորմածի կինն էր:
Ընդ որում, թագուհիներն իրենց միջոցներով են կառուցել: Օրենսդրորեն երկրի բոլոր ոսկու հանքերը արքայի սեփականությունն էին, իսկ արծաթինը՝ թագուհու: Թագուհին իր հայեցողությամբ էր տնօրինում այդ հանքերից ստացված շահույթը: Մեր թագուհիները, որպես օրինաչափություն, իրենց այդ հսկայական ֆոնդն օգտագործել են գլխավորապես բարեգործական նպատակներով:
,10 հայ ականավոր թագուհիներե գիրքը մինչև տարեվերջ նախատեսվում է հրատարակել նաև ռուսերեն և անգլերեն:
- ,10 հայ արքայատոհմերե աշխատության նորովի մոտեցումը և ասելիքը ո՞րն է լինելու:
- Գիտահանրամատչելի հրատարակությունների նպատակը նորությունները չեն, եղած նյութի քարոզչությունն է, հրապարակայնության ապահովումը: Նպատակը նախ և առաջ մեր ունեցած հարստությունը ճանաչելն է մեզանում և դրա քարոզչությունը:
Թագավորներ, թագուհիներ, արքայատներ. սա շարք է: Ինչո՞ւ ձեռնամուխ եղա այս աշխատանքին, քանի որ շատ-շատ ուսանելի խնդիրներ ունենք. պետականության վերականգնման փուլում ենք ապրում, և ցավոք սրտի, շատ հարցերում մեր պետությունը շարունակում է մնալ անկատար, շատ հարցերում տեղում ենք դոփում: Անկախության 20-ամյակը նշեցինք, դա քիչ ժամանակ չէ, տեսնում ենք, որ այդ ընթացքում կարող էինք մեծ առաջընթաց ունենալ, եթե անցյալի դասերը քաղած լինեինք և ճիշտ ուղենիշներ որդեգրեինք ապագայի համար: Այս առումով մեր ունեցած ժառանգությունը կարևոր է, և շատ կարևոր է, որ աճող սերունդն անցյալի ճիշտ արժեհամակարգով դաստիարակվի:
Tags: մշակույթ