Նա հոր վրեժն առնելու համար հրամայում է սրակոտոր անել Հայաստանում գտնվող բոլոր հռոմեացիներին` թվով 30.000 հոգու: Դրանով հայոց արքան հաստատում է իր վճռականությունը ատելի հռոմեացիների դեմ պայքարում:

Հայոց Արտաշեսյան թագավորական հարստության վերջին հզոր գահակալը Արտաշես Երկրորդ արքայից արքան էր (մ.թ.ա. 34-20): Մ.թ.ա. առաջին դարի 30-ական թվականներին Հայաստանում և Առաջավոր Ասիայում լարված քաղաքական իրադրություն էր:

Հռոմեական կայսրությունը, հաստատվելով Արևելքում, ձգտում էր իր տիրապետությունը հաստատել և իր ազդեցությունը տարածել Առաջավոր Ասիայի հզորագույն երկրների` Պարթևական թագավորության և Հայաստանի վրա:

Դեպի արևելք մեծ արշավանք կազմակերպեց հռոմեացի զորավար Մարկոս Կրասոսը, որ մինչ այդ` դեռևս մ.թ.ա. 71 թ., աչքի էր ընկել Սպարտակի ապստամբությունը ճնշելով: Սակայն Կրասոսի արշավանքը ջախջախվեց հայ-պարթևական զինակցության արդյունքում` Խառանի ճակատամարտի ժամանակ: Ինքը` Կրասոսը, անփառունակ վախճան ունեցավ և գլխատվեց:

Սակայն Կրասոսի օրինակը դաս չեղավ Հռոմի արկածախնդիր մեկ այլ զորավարի` Մարկոս Անտոնիոսի համար: Նա, ցանկանալով տիրանալ Ալեքսանդր Մակեդոնացու փառքին և նվաճել Հնդկաստանը, հսկայական բանակով արշավեց Արևելք: Մարկոս Անտոնիոսի արկածախնդրությունը նույնպես վատ վախճան ունեցավ, և հռոմեական բանակը կործանվեց: Զորավարն իր կյանքը և զորքի մնացորդները փրկեց սոսկ հայոց Արտավազդ Բ արքայից արքայի ողորմածության շնորհիվ:

Սակայն նենգ հռոմեացին Հռոմի Սենատի առջև իր պարտությունը կոծկելու նպատակով արևելյան արշավանքի տապալման ողջ մեղքը բարդեց իր փրկչի` Արտավազդ Բ արքայի վրա: Հայ-հռոմեական հարաբերությունները վատացան, և Հայաստանը դարձյալ կանգնեց պատերազմական վտանգի առաջ:

Շուտով Անտոնիոսը խաբեությամբ ու խարդավանքով գերում է Արտավազդ Բ արքային ու նրա ընտանիքը, հայոց արքային գլխատել տալիս Եգիպտոսում, իսկ նրա զավակներին ուղարկում Հռոմ` որպես գերիներ: Անգամ հռոմեացի պատմիչները, որոնք հազվադեպ են իրենց աշխատություններում արդարադատ ու կշռադատված օտարի հանդեպ, Մարկոս Անտոնիոսի այդ վարմունքը համարում են քստմնելի: Նվաճելով Հայաստանը` հռոմեացիները թալանի ու ավերածությունների են մատնում հայոց երկիրը: Կողոպուտի են ենթարկվում հայոց շեները, քաղաքները, տաճարները: Հենց այս ժամանակահատվածում են հռոմեացիները Աստվածամայր Անահիտի գլխավոր սրբավայր Երիզա ավանի Անահտական տաճարից հափշտակել դիցուհու արձանն ու կտորների բաժանել, որի մի մասն այժմ պահպանվում է Լոնդոնում` Բրիտանական թանգարանում:

Հռոմեական գերությունից բարեբախտաբար փրկվում է հայոց գահաժառանգը` Արտավազդ Բ արքայի ավագ որդին` Արտաշեսը:

Երիտասարդ թագավորն իր պապի` Տիգրան Մեծի պես աննկուն կամքի և ռազմավարական տաղանդի տեր գործիչ էր:

Հոր գերեվարությունից ու սպանությունից հետո Արտաշես Երկրորդը, գահ բարձրանալով, չի հապաղում և դաշինք է առաջարկում Պարթևաց թագավորության գահակալ Հրահատ Դ-ին: Պարթևաց արքան լավ հասկանալով, որ Հայաստանի ու իր տերության շահերը համընկնում են, և Հռոմը  չի բավարարվի Հայաստանը նվաճելով, ընդունում է Արտաշեսի առաջարկը: Դաշինքն ամրապնդվում է դինաստիական ամուսնությամբ: Արտաշես Բ-ն կնության է առնում Հրահատ Դ արքայի դստերը:

Որպեսզի վերադասավորի ուժերը` Արտաշես Բ-ն իր զորագնդով նախ անցնում է Պարթևստան` սպասելով ոսոխին հարված հասցնելու հարմար պահի:

Պահը չի ուշանում: Մ.թ.ա. 31 թ. Ակտիումի ծովամարտից հետո Մարկոս Անտոնիոսը պարտություն է կրում և սպանվում, իսկ Հռոմում միանձնյա կայսերական իշխանության է հասնում նրա թշնամին` Օկտավիանոս Օգոստոսը: Արտաշես Բ արքայից արքան Պարթևստանից  հայոց բանակով մտնում է Հռոմի դաշնակից Ատրպատականի թագավորության տարածք, պարտության մատնում մար Արտավազդ արքային, որը փախուստի է դիմում և ապաստանում Օգտավիանոս Օգոստոս կայսեր մոտ: Այս գործողությամբ, փաստորեն, Արտաշես Բ-ն Ատրպատականի տարածքը նվաճում է և կցում հայոց թագավորությանը: Ատրպատականը նվաճելուց հետո Արտաշես Բ-ն մտնում է Հայաստան, վճռական ճակատամարտում ջարդում հռոմեական զորագնդերը և իր իրավունքը վերահաստատում հայոց գահին: Նա հոր վրեժն առնելու համար հրամայում է սրակոտոր անել Հայաստանում գտնվող բոլոր հռոմեացիներին` թվով 30.000 հոգու: Դրանով հայոց արքան հաստատում է իր վճռականությունը` ատելի հռոմեացիների դեմ պայքարում:

Հաստատվելով հայրենական գահին` Արտաշես Բ-ն դեսպանություն ուղարկեց Հռոմ` Օկտավիանոս Օգոստոս կայսրից պահանջելով ազատ արձակել իր գերյալ եղբայրներին: Հռոմի պատասխանը, բնականաբար, մերժողական էր: Օկտավիանոս կայսրը հույս ուներ գերյալ թագաժառանգներին հռոմեական դաստիարակություն տալ և հետագայում հայոց գահին նրանց հաստատելով` Հայաստանն առնել իր ազդեցության ոլորտը:

Մի քանի տարում երկիրն ազատելով հռոմեական գերությունից` Արտաշես Բ արքայից արքան ամրացնում է իր իշխանությունն ու պատրաստվում անցնել արտաքին նվաճումների: Նա արծաթե և պղնձե դրամներ հատեց Արտաշատ մայրաքաղաքում` «Արքայից արքա», «Մեծ արքա» մակագրություններով:

Հռոմը վախենում էր հայ-պարթևական դաշինքից և ամեն կերպ խուսափում էր բաց պատերազմից: Սակայն հռոմեական նենգ դիվանագիտությունն անում էր իր սև գործը:

Հայաստանի արևմտյան` Հռոմի դրածո թագավորները Օկտավիանոսի դրդմամբ շարունակ դավեր են նյութում հայոց պետության դեմ: Հայաստանի հարաբերությունները լարված էին հատկապես Փոքր Հայքի հետ, որտեղ Օկտավիանոսը գահ էր բարձրացրել Արտաշես Բ-ի թշնամի, ազգությամբ մար Արտավազդին, որը, ի դեպ, մորական կողմից հայ էր և Արտաշեսյան: Հայոց պետության դեմ թշնամաբար էին տրամադրված նաև Հռոմի ազդեցության տակ գտնվող Պոնտական թագավորությունը, Գամիրքը, անգամ` Վիրքը:

Թշնամական օղակը Հայաստանի շուրջ սեղմվում է:  Այսուհանդերձ Օկտավիանոս կայսրը չի համարձակվում բացեիբաց պատերազմ հայտարարել Մեծ Հայքին: Հայոց հզորությունը բավարար էր թշնամուն հակահարված տալու համար:

Եվ հռոմեացիները դիմում են նենգության: Մ.թ.ա. 20 թ. կայսեր որդեգիր Գայոս Տիբերիոսը մեծ բանակով մտնում է Ասորիք: Պարթևաց արքան չի կարողանում դիմագրավել հռոմեացիներին, քանզի իր երկրում խառնակ վիճակ էր, և հաշտություն է կնքում Օկտավիանոսի հետ:

Հայաստանն ահեղ թշնամու դեմ հանդիման մնում է միայնակ: Սակայն աննկուն հայոց արքան չի վհատվում և պատրաստվում է պատերազմի: Այստեղ, սակայն, հերթական անգամ դեր է խաղում Հռոմի նենգ դիվանագիտությունը: Արտաշես Բ արքան զոհ է գնում Հռոմի կազմակերպած նենգ դավադրության և սպանվում է:

Արտաշես Բ-ի սպանությունից հետո Հռոմում իսկական ցնծություն էր: Կայսեր հրամանով անգամ արծաթե դրամներ են հատվում` «Հայաստանը նվաճված» մակագրությամբ: Իսկ հռոմեացի բանաստեղծներ Հորացիոսն ու Օվիդիոսը ներբողներ հյուսեցին հռոմեական «փառապանծ» հաղթանակի կապակցությամբ:

Արտաշես Բ-ի սպանությունը բարոյալքեց ու կազմալուծեց Հայաստանի պաշտպանությունը: Շուտով Տիբերիոսը որպես հայոց գահի թեկնածու առաջարկեց Արտավազդ Բ-ի մյուս որդուն` Արտաշես Բ արքայի եղբորը` Տիգրան Գ-ին (մ.թ.ա. 20-8): Հայոց ավագանին ստիպված էր ընդունել Հռոմի առաջարկը, քանզի Արտաշես Բ-ն զավակներ չուներ: Տիգրան Գ-ն, լինելով գերության մեջ, հասակ էր առել և դաստիարակվել Հռոմում, և այս քայլով հռոմեացիները հույս ունեին գահի իրենց թեկնածուի միջոցով հպատակեցնել Հայաստանը: Սակայն Հռոմի հույսերն ի դերև ելան:

Գահ բարձրանալով` Տիգրան Գ-ն վարեց Հռոմից բոլորովին անկախ քաղաքականություն: Նա նույնպես իր թողարկած դրամների վրա դաջել է «արքայից արքա» տիտղոսը, ինչը նշանակում է, որ Հայաստանի դիրքերը և ազդեցությունը շատ հզոր էին և երկիրը պահպանել էր իր լիակատար անկախությունը: Սակայն մ.թ.ա. 8 թ. Տիգրան Գ սպանվեց Կովկասի լեռնականների դեմ մղվող մի պատերազմում, իսկ շատ չանցած` Հայաստանը դարձավ Հռոմեական կայսրության հպատակ ու հարկատու երկիր:

 

Վահե ԱՆԹԱՆԵՍՅԱՆ

 

Tags: հասարակություն, պատմություն