Հարցազրույց ՀՀ վաստակավոր արտիստ, Մովսես Խորենացու շքանշանակիր, կինոռեժիսոր Հարություն Խաչատրյանի հետ:

Խաչատրյանը նկարահանել է բազմաթիվ ֆիլմեր, որոնցից են «Սպիտակ քաղաքը», «Կոնդ», «Վերադարձ ավետյաց երկիր», «Վերջին կայարան», «Դոկումենտալիստը», «Պոետի վերադարձը», «Սահման», «Անվերջ փախուստ, անվերջ վերադարձ» և այլն:

- Պարոն Խաչատրյան, Ձեր զբաղվածության պայմաններում շարունակում եք ստեղծագործել: Ո՞րն է ներշնչանքի աղբյուրը, որտեղի՞ց եք ֆիլմերի թեմաներ  քաղում:

- Գիտեք, ես  ինձ միայն կինոռեժիսոր չեմ համարում: Իմն ավելի շատ սոցիոլոգիա է, կինոսոցիոլոգիա: Ամեն ֆիլմը նոր նյութի, նոր տարածքի ուսումնասիրություն է:  Ծանր ուսումնասիրություններ են: Կան ֆիլմեր, որոնք 25 տարում եմ նկարել: 25 տարի անընդմեջ, ամեն 5-7 տարին մեկ անդրադարձել եմ նույն մարդկանց: Հիմա  նոր եմ ավարտել ֆիլմը, որ կոչվում է «Անվերջ փախուստ, անվերջ վերադարձ»: Այն  87-88-ից սկսած նկարում եմ: Ֆիլմը 5-6 հայերի մասին է, որոնք Հայաստանից փախչում են: Ֆիլմը փորձում է պարզել`  ինչու են փախչում, ինչու վերադառնում, ինչու չեն վերադառնում, դժբախտ են արդյոք, թե երջանիկ: Չկա  մի թեմա, որ ինձ չտանջի որպես մարդու, անհատականության և որպես հայի, որպես աշխարհի քաղաքացու:

Սրանք ապրված,  տեսած պատմություններ են, ինձ սարսափելի անհանգստացնող պատմություններ: Իմ լեզուն կինոլեզուն է: Ես հրապարակախոս չեմ, նկարիչ չեմ, իմ արտահայտվելու լեզուն կինոպատկերն է, և դա եմ օգտագործում:

- Ձեր ֆիլմերում ներկայացնում եք կյանքի այն կողմը, որոնք շատերը նախընտրում են չնկատել: Ինչպիսի՞ն է լինում արձագանքը այս պարագայում:

- Դժբախտաբար, հարվածները շատ են լինում, քանի որ կան մի խումբ ստահակներ, որոնք սուտ հայրենասիրությունն օգտագործում են իսկական արվեստի և ուսումնասիրությունների դեմ, որովհետև րոպեական փառքը կամ մի ասված ճարպիկ խոսքն այդ օրը փայլելու համար իրենց համար ավելի կարևոր է, քան տարիների ուսումնասիրությունը, որոնք բացահայտում ենք քո մշակութային, փիլիսոփայական, կենցաղային շերտերը և թերությունների շերտերը:

Եթե արվեստագետը չխոսի թերությունների և բացերի մասին, դրանք հնարավոր չի լինի  շտկել կամ գոնե վերանայել: Սկզբում միշտ լինում են հայհոյանքներ, զազրախոսություն, նույնիսկ ինձ իրականության թշնամին են համարում: Մի ժամանակ ԿԳԲ-ն ինձ սովետի թշնամին էր համարում, հետո ինձ ոմանք հայերի թշնամին էին համարում, քանի որ չի կարելի հայերի թերությունները պատմել աշխարհին: Պարզվեց, որ այդ թերություններն ամբողջ աշխարհն ունի, այն առավելությունները, որ մենք ունենք, ամբողջ աշխարհն ունի, և բոլորին հետաքրքրում է դրա մասին մտածելը, դրան անդրադառնալը:

Ոչ ոք չի ասում, թե ինչու  Կոնդում ապրող մարդն այս խնդիրն ունի: Նույն Կոնդը կա Փարիզում, նույն Կոնդը կա Բուենոս-Այրեսում, Մեխիկոյում: Ամեն մեկն իր դարդը, հոգսը  և հիացմունքը տեսնում է տվյալ ազգի արվեստի մեջ:

Բայց, բարեբախտաբար, ինչը  համարում էին գարշելի ու զազրելի, հետագայում ասում են` շատ պոետիկ ֆիլմ է:  Արվեստը մնում է, պոետականությունը մնում է, իրենք հասունանում են այնքան, որ հասկանան` ինչքան կարևոր է այդ ֆիլմը: Ֆիլմերը միշտ առաջ են ընկնում, անընդհատ նոր շերտեր են բացում, իսկ  մարդիկ պատրաստ չեն դրան:  Սկզբում  անսպասելի է շատերի համար, բացասական ռեակցիա է լինում, հետո հասունանում են: Հետո նոր ֆիլմ է գալիս, որը պատմում է լրիվ ուրիշ շերտի մասին, որի մասին իրենք չէին մտածել: Իհարկե, իսկական արվեստը` իմ սիրած արվեստը, այդպիսին պիտի լինի:

- Մի՞թե ավելի բարդ  չէ կյանքի դժվարությունների, խնդիրների  մասին ֆիլմ նկարելը:  Ինչո՞ւ եք դժվար ուղին ընտրել:

- Ես եմ այդպիսին: Իմ կինոյի տեսակն այնքան անհատական արվեստի տեսակ է, որ  ամբողջը իմ միջով է մտնում ու դուրս գալիս:

Ջիվանու մասին ֆիլմը («Պոետի վերադարձը»). ես 7-10 տարի  եմ մտածել, թե ինչպես պատմեմ այդ պատմությունը, որ ոչ մի արվեստագետ, ոչ մի սուրբ իր երկրում տեղ չունի: Որ կարող են քեզանով ապրել և հիշել, բայց եթե վերադարձար, չեն կարող ընդունել: Կամ Ջիվանու միջոցով ինչպես կարելի է պատմել Ջավախք աշխարհի գեղեցկության և մեծ պոտենցիալի մասին, որն ինչպես  հոգևոր, մտավոր,  մշակութային, այնպես էլ  կոպիտ բաներ ունի իր մեջ պարփակված: «Պոետի վերադարձը»  տասից ինը չէին հասկանում: Բայց անցավ մի քանի տարի, և բոլորն ասում են,  որ նման ֆիլմ չկար: Նույնը «Սպիտակ քաղաքը», «Կոնդը», «Վերադարձ ավետյաց երկիրը»: Բոլոր ֆիլմերի թեմաներն էլ այնպիսին են, որ այսօր ազգը դրա մեջ է ապրում, դրանով տառապում:

Իսկ նոր ֆիլմը` «Անվերջ փախուստ և անվերջ վերադարձ»,  հինգուկես ժամանոց լիամետրաժ  ֆիլմերի ժողովածու է  Հայաստանից հեռացածների ու վերադարձածների մասին: Չկա նման  բան, որ ուզենամ չարամտորեն սևացնել պատմությունը կամ գունազարդել, թե ինչ լավ է ամեն ինչ: Աշխատում ենք պահպանել ճշմարտության մթնոլորտը, որպեսզի ապագա սերունդներն էլ կարողանան տեսնել, թե ինչ մթնոլորտում ենք ապրել, ինչն է մեր դժբախտությունը, ինչը մեր երջանկությունը:

- Ձեր ֆիլմերում հերոսները քչախոս են,  երբեմն լռություն է տիրում, ինչո՞ւ է այդպես:

- Կարծում եմ, որ կինոյի լեզուն այնքան հարուստ է և ճոխ, որ շատ խոսքերը կարող են արժեզրկել առկա մթնոլորտը և տրամադրությունը:  Բայց հիմա նոր ցիկլում հերոսներս շատ են խոսում, որովհետև նրանց ամեն խոսքը շատ կարևոր է: Այն ժամանակ խոսքը կարևոր չէր, որովհետև նրանց ապրելաձևի, շարժումների, պլաստիկայի հարաբերությունների մեջ այնքան ասելիք կա, որ իմաստ չունի դրա մասին խոսելը: Իսկ հիմա նոր հերոսների խոսքը կարևորվում է: Հիմա ուզում եմ, որ իրենց մեջ եղած,  թաքնված խոսքն էլ դուրս գա: Բայց ես կողմնակիցն եմ կինոյի լեզվի, որը շատ խոսք չի օգտագործում:

- Պարոն Խաչատրյան, հարցազրույցներից մեկում նշել եք, որ կինոն հզոր զենք է և կարող է անել այն, ինչ չեն կարող անել քաղաքական գործիչները: Հայերս այդ զենքը որքանո՞վ ենք կարողանում  ճիշտ օգտագործել:

- Քանի որ հայկական ֆիլմերի քանակը քիչ է, մենք չունենք այդ ուժը, որ  կարողանանք այդ հնարավորություններն օգտագործել:

Երբ նկարում ես երկու-երեք ֆիլմ, նույնիսկ եթե մեկը, այսինքն` 30 տոկոսը մրցանակ ստանա կամ դուրս գա միջազգային ասպարեզ, մեծ հաջողություն է:

Ռուսաստանում նկարում են լիամետրաժ խաղարկային 150-200 ֆիլմ, որոնցից  աշխարհ է դուրս գալիս երկուսը կամ երեքը: Թուրքիայում նկարվում է 80-120 ֆիլմ, որոնցից 7-10-ը դուրս են գալիս միջազգային ասպարեզ և ստեղծում թուրքական կինոյի մթնոլորտ ու եղանակ: Իսկ մեր 30 տոկոսը մեկ-երկու ֆիլմն է, որով չես կարող հայկական ալիք անել, կինոմթնոլորտ ստեղծել, քանի որ քիչ է:  Բայց, փառք Աստծո, հաջողություններ կան շուկաների, փառատոների միջոցով: Կարծում եմ, որ ժամանակը գալու է, երբ երկիրը ֆինանսապես մի քիչ կապահովվի, պետք է վերանայել աշխարհի հետ կինոյի միջոցով մշակութային հաղորդակցություն վարելու քաղաքականությունը:

Կարող ենք շտապել, և ոչինչ չլինի: Բայց եթե քայլ առ քայլ շարժվենք առաջ, արդյունքի կհասնենք:  Հիմա «Ոսկե ծիրանի» գործունեության երկրորդ տասնամյակում նպատակ ունենք  փառատոնային կենտրոն, լավ գրադարան  ստեղծել: Արդեն իսկ ունենք հազարի չափ ֆիլմեր: Այս գրադարանը պետք է օգտագործել կրթական նպատակներով:

- Որպես ոլորտի փորձառու ներկայացուցիչ  ի՞նչ խորհուրդ կտաք նորեկներին:

- Համբերություն և աշխատասիրություն:  Սա բարդ ասպարեզ է: Ես զարմանում եմ, որ կինեմատոգրաֆիստները երբեմն արտիստիկ են լինում, թռչում են բեմ, մեյմունություն անում: Ինձ համար սա ավելի շատ գիտնականի աշխատանք է, ծանր, դժվար աշխատանք:

Հանքափորի աշխատանքի պես տքնաջան  և զինվորի պես կարգապահ աշխատանք  է պահանջում  հատկապես իմ տեսակի կինոն, քանի որ դու պետք է  այդ մարդկանց հետ քայլես, ապրես, տանջվես, ուրախանաս, հասկանաս, որ նրանցից մեկն ես: Ու պետք է ծով համբերություն ունենաս, որ  կարողանաս և՛ երջանկությունը դուրս հանել, և՛ դժբախտությունը հասկանալ ու կիսել  նրանց հետ:

Նոր կինոն անպայման ենթադրում է սովորել: Դա բնավորություն է նաև: Եվ աշխարհը, իրական աշխարհը տեսնելու ցանկություն էլ պետք է լինի: