Երբևէ մտածե՞լ եք, թե Հայաստանից  դուրս` օտար երկրում, ինչպես պետք է կարողանաք արտաքինով տարբերել հային: Առաջինը, որ մտքով անցնում է, հայկական քիթն է: Ու չնայած ինքս հայկական քիթ չունեմ, ես էլ էի փորձում հայերին իրենց քթով  տարբերել:

Հայկական քթերի փնտրտուքը, որն այդպես էլ հաջողությամբ չպսակվեց

Պատկերացրեք մե~ծ եղեկեցի` լեցուն մի քանի հարյուր հավատացյալներով, որոնք լսում են կիրակնօրյա ժամերգությունը, և ես, որ շարքից շարք եմ անցնում ու հերթով զննում եմ  պատարագը լսողների դեմքերը, մասնավորապես` քթերը:

Հարցուփորձով պարզեցի, որ հայկական համայնքը կիրակի օրը հավաքվելու է պատարագի Բոլոր սրբերի եկեղեցում:

Սրտի թրթիռով բացեցի եկեղեցու մեծ դուռն ու ներս մտա` չիմանալով, թե ներսում ինչ կգտնեմ:

Երբ ներս մտա` պատարագն արդեն սկսվել էր: Եկեղեցում մոտ 2-3  հարյուր, գուցե և ավելի մարդ էր հավաքված: Մի մասը նստած, մյուս մասը կանգնած հոգևորականին էին լսում: Վերջինս խոսում էր լեհերեն, ժամերգությունն էլ էր լեհերեն: Այստեղ հիասթափության առաջին հարվածը զգացի. եթե դա էր հայերի համար պատարագը, ապա այդտեղ հայկական ոչինչ չկար: Սկսեցի շարքից շարք անցնել և ուսումնասիրել  մարդկանց արտաքինը. շեկ մազեր, սուր ու փոքրիկ քիթ, կապտականաչավուն աչքեր: Հուսահատված մտածեցի, որ եկեղեցում հայեր չկան, երբ պատահաբար նկատեցի մի աղջկա, որ հայկական քիթ ուներ ու արտաքուստ էլ լեհի նման չէր: Պարզվեց, որ նա  ևս լեհ է, անունն էլ Ագնեշկա: Նա եկեղեցականից իմացավ, որ հայերի համար պատարագն այլ սրահում է անցկացվում:

Երբ աստիճաններով իջնում էի նկուղային հարկը, որտեղից հայերեն շարականի ձայներ էին լսվում, նորից հուզվեցի ու մոռացա մինչ այդ ապրած հիասթափությունս. վերջապես գտել եմ հայերին: Սակայն տեսածս սառը ցնցուղ էր ինձ համար. ակնկալիքներս ու իրականությունը միմյանց չէին համապատասխանում:

Երբ հայկական աղբյուրներն ես նայում, տեղեկանում ես, որ Լեհաստանում շուրջ 80 հազար ծագումով հայ կա, խոշոր ու հզոր հայկական համայնք ունենք: Նման  տեղեկատվության ֆոնին ակնկալում ես  գոնե մի քանի տասնյակ մարդու գտնել եկեղեցում: Ժամերգությանը, սակայն, ներկա էր ընդամենը 13 մարդ: Ավելի ուշ, երբ հարցնում եմ, թե սովորաբար պատարագին քանի մարդ է մասնակցում, հումորով պատասխանում են. «Այնքան մարդ, որքան հիմա ենք, չհաշված ձեզ»:

Ըստ Լեհահայերի մշակույթի և ժառանգության հիմնադրամի փոխնախագահ Արմեն Արտվիխի` Լեհաստանում առավելագույնը 10 հազար հայ է բնակվում. «Հայկական ծագմամբ մարդիկ շատ կան, սակայն նրանցից քչերն են ընդունում իրենց հայկական արմատները, առավել քիչ մասն է, որ նաև ընդգրկված է որևէ հայկական կազմակերպությունում»: 2011-ի մարդահամարի տվյալներով` Լեհաստանում շուրջ 3 հազար հայ է բնակվում, որոնցից հազարն իրենց համարում են և՛ լեհ, և՛ հայ:

Հաջորդ հարվածն աղոթագիրքն էր. մի քանի րոպե կորցրել էի խոսելու, մտածելու, շարժվելու ունակությունը,  երբ բացեցի ինձ հանձնած աղոթագիրքն ու մեսրոպյան տառերի փոխարեն գտա լեհերեն տառերով և հայերեն բառերով գրվածքներ` կողքին լեհերեն թարգմանությամբ:

Քիչ անց պարզվեց, որ սրահում որևէ մեկը հայերեն չի խոսում, բացառությամբ լեհ քահանայի:

Հայերի հետ անգլերենով և ռուսերենով, լեհի հետ` հայերենով

Հայր Ռաֆայել վարդապետ Կռաֆշիկը հայկական ծագում չունի, լեհ է: Ասում է, որ հայերի հետ առաջին անգամ ծանոթացել է Ռուսաստանում` Դոնի Ռոստովում: Այդ ժամանակ էլ որոշել է, որ որպես հոգևոր հովիվ պետք է ծառայի  կաթոլիկ հայերին: Հայկական տարբերակով պատարագ անցկացնելու համար երեք անգամ Հայաստան է այցելել: Այդ ընթացքում էլ սովորել է հայերեն խոսել: Հայր Ռաֆայելի հետ խոսում ենք հայերենով: Ասում է, որ չի ուզում հայերենով խոսելու առիթը բաց թողնել,  Լեհաստանում հայերեն խոսող չկա և աստիճանաբար սովորածը մոռանում է:

Հայկական համայնքի ներկայացուցիչների հետ էլ շփվում ենք ռուսերենով և անգլերենով: Պարզվում է, որ այստեղ բոլորն ընկերներ են, համայնքային հավաքներն էլ կարծես իրար տեսնելու, միմյանց ողջությունն իմանալու առիթ է: Ինձ էլ ջերմ ընդունում են, անգամ հրավիրում   են օրեր անց կայանալիք հավաքին: Հայ լինելու հանգամանքը բավարար է, որ մարդ այստեղ ջերմ ընդունելություն և բարյացկամ ընկերների պոտենցիալ շրջանակ գտնի:

Լեհահայերն ունեն նաև իրենց պարբերականը` «Ավետիսը», որը հրատարակվում է 2009-ից: Երկլեզու պարբերականը եռամսյա է և տարածվում է անվճար: 2012-ին պարբերականը  Սփյուռքի նախարարության պատվոգրի է արժանացել  Հայրենիք-Սփյուռք գործակցության, հայապահպանության հիմնախնդիրների, Սփյուռքում ծավալվող իրադարձությունների լուսաբանման և վերլուծության, ինչպես նաև հայկական մշակութային արժեքների ներկայացման ու տարածման համար:

Հայերն ունեն նաև մի քանի շաբաթօրյա դպրոցներ, որոնցից մեկը` Վարշավայում: Դպրոցների գործունեությունը ֆինանսավորում է լեհական կառավարությունը: 2012-ի տվյալներով` Վարշավայի հայկական դպրոցում սովորում է 25 աշակերտ (ցավոք, ժամանակի սղության պատճառով հայկական դպրոցում լինել չհասցրեցինք):

Լեհահայերի հարստությունը` ապահով ձեռքերում

Լեհաստանում հայկական համայնքի կյանքը կազմակերպում և ժառանգությունն է պահպանում  Լեհահայերի մշակույթի և ժառանգության հիմնադրամը, որը ստեղծվել է 2006-ին: Կազմակերպության գրասենյակի երեք սենյակներում ամփոփված է լեհահայերի հարստությունը` գրքերը: Սենյակներից մեկում պահպանվում են մինչև XIX դարի գրքերը` շուրջ 500 կտոր, հայերեն, լեհերեն և այլ լեզուներով: Հիմնադրամը գումար է հատկացրել գրքերը կոնսերվացնելու, փչացած մասերը վերականգնելու, պաշտպանիչ ծրարներում ամփոփելու համար: Մյուս սենյակում XIX դարում ստեղծված գրքերն են, իսկ երրորդում` լեհահայերի փաստաթղթերն են, ինչպես, օրինակ` եկեղեցական մատյանները  և այլն:

Արմեն Արտվիխը շրջում է լեհահայերի «մատենադարանում» ու հերթով ներկայացնում գրքերը, թե ինչպես  է յուրաքանչյուրն  իրենց հասել, ինչպես են կարողացել վերականգնել, մասնագետները, որքանով են կարևորել գրքի բովանդակությունը: Զգացվում է, որ անցյալն իր մեջ ամփոփող ամեն իր այստեղ գնահատված է ու ապահով ձեռքերում:

Այն հարցին, թե ինչ է նշանակում հայ լինել Լեհաստանում, Արտվիխը պատասխանում է. «Կարծում եմ, որ հայ լինելը բոլորովին չի խանգարում լեհ լինելուն և Լեհաստանի լավ քաղաքացի լինելուն: Նախ` նշանակում է հիշել իր արմատների մասին և երկրորդ` անել ինչ-որ բան Լեհաստանում հայկական մշակույթի պահպանության համար»:

Ձուլվե՞լ, թե՞ չձուլվել. սա է խնդիրը

Խոսելով Լեհաստանում հայկական համայնքի կազմավորման մասին` Լեհահայերի մշակույթի և ժառանգության հիմնադրամի նախագահ Յան Աբգարովիչն ասում է, որ  լեհահայերը երեք խմբի են բաժանվում` հայեր, որոնք Լեհաստանում են հաստատվել XIII դարից սկսած. նրանք դեռ այն ժամանակ կորցրել էին  իրենց լեզուն: XVII դարից սկսած` այստեղ հաստատվում են հայախոս հայեր, որոնց մի մասը մինչև Երկրորդ աշխարհամարտը դեռ խոսում էր արևմտահայերենով: Երրորդ խումբը 1988-ից և հատկապես ԽՍՀՄ փլուզումից հետո Լեհաստանում հաստատված հայերն են:

«Այս խմբերի հետաքրքրությունները տարբեր են: Առաջին երկու խմբերն այստեղ են ապրում վաղուց, ունեն Լեհաստանի քաղաքացիություն, իրենց Լեհաստանի քաղաքացի են զգում. լեհեր են, որոնք հպարտանում են իրենց հայկական ծագումով,- բացատրում է հիմնադրամի նախագահ Յան Աբգարովիչը:- Երրորդ խումբը  բոլորովին այլ խնդիրներ ունի, նրանք ևս միասեռ չեն, կան մարդիկ, որոնք Լեհաստան են գալիս, բայց Լեհաստանը վերջնակետը չէ, այլ ընդամենը կանգառ Արևմտյան Եվրոպա տանող ճանապարհին: Կան մարդիկ, որոնք Լեհաստանում են ապրում, բայց  վաստակած գումարը Հայաստան են ուղարկում:  Կան մարդիկ, որոնք հաստատվել են Լեհաստանում, ուզում են, որ իրենց երեխաներն այստեղ դպրոց գնան, այստեղ ապրեն»:

Այն հարցին, թե արդյոք շփվու՞մ են «նոր» հայերի հետ, Աբգարովիչը պատասխանում է, որ իրենք բաց են բոլոր ցանկացողների համար:

Հայկական համայնքի, մասնավորապես «նոր» հայերի ապագայի հարցում Արտվիխը և Աբգարովիչը մի փոքր տարակարծիք են: Արտվիխի խոսքով` ամեն քաղաքում գոնե մեկ հայ ընտանիք կա, մինչդեռ ամեն տեղ չէ, որ կա հայկական դպրոց, եկեղեցի, շատ են խառնամուսնությունները, ուստի մեկ-երկու սերունդ հետո ձուլման վտանգը մեծ կլինի:
Մինչդեռ Աբգարովիչը կարծում է, որ երբ «նոր» հայերն էլ տնտեսական առումով բարեկեցության հասնեն, կսկսեն մտածել մշակութայինի, իրենց արմատների մասին, ինչպես «հին» հայերի դեպքում է եղել:

 

 

Tags: Լեհաստան, Հայաստան, Սփյուռք