Կայան և Կայծոն ամրոցների տեղադրման հարցը ժամանակին լուրջ տարակարծությունների և բանավեճերի տեղիք է տվել: Սակայն մինչ օրս գիտնականները միասնական եզրակացության չեն եկել, և հարցի կարևորությունը չի նվազել:

Տարակարծությունների պատճառները մի քանիսն են: Նախ` ամրոցներից ոչ մեկը մինչ այժմ բավարար պեղված չէ, որի պատճառով ուսումնասիրությունները սոսկ տեսական բնույթ ունեն, իսկ հայ և օտար պատմիչները ամրոցների մասին հաղորդել են անորոշ, երբեմն նաև հակասական և կցկտուր տվյալներ: Որևէ մեկը բերդերի տեղագրական ճշգրիտ նկարագրությունը չի տվել. պարզապես անդրադարձել են կողմնակիորեն:

Ուսումնասիրության համար լրացուցիչ բարդություն է առաջացնում նաև այն, որ խնդրո առարկա տարածաշրջանը` Լոռին, Սյունիքի, Տարոնի, Վասպուրականի նման չի ունեցել իր տոհմական պատմիչը: Եվ հարցը միայն ամրոցներով չի սահմանափակվում. գիտնականներից ոմանք վիճարկում են նաև Դեբեդ և Ձորագետ գետերի նույնացումը: Մասնավորապես, փորձ է արվում ապացուցելու, որ Դեբեդն ու միջնադարում հայտնի Ձորագետը տարբեր գետեր են:

Գիտնականների մի խումբ Կայանն ու Կայծոնը տեղադրում են Լոռիում` Դեբեդի հովտում. Կայծոնը` ներկայիս Շնող գյուղի տարածքում, Կայանը` Հաղբատի մոտ` Ակների սարահարթին կից բլրի ժայռոտ գագաթին:

Գիտնականների մյուս խումբը տուրք է տալիս պատմական գիտությունների դոկտոր Ռաֆայել Մաթևոսյանի այն տեսակետին, թե Կայանն ու Կայծոնը գտնվում են ոչ թե Լոռիում, այլ Տավուշում` Իջևանի տարածաշրջանում, Աղստևի հովտում: Կայծոնը նույնացվում է ներկայիս Մանթաշի, Կայանը` Կզըլ-Կալայի (Աղջկաբերդ) հետ:

Ռ. Մաթևոսյանն իր աշխատություններում ոչ միայն զույգ ամրոցները տեղադրում է Աղստևի հովտում, այլև բացառում է Լոռու ձորում Կայան անունով բերդի գոյության որևէ հնարավորություն, և միջնադարյան պատմիչների հիշատակած Ձորագետը տեղադրում է Աղստևի միջին հոսանքներում:

Հարցի մանրամասն քննությունն ու վերլուծությունը ցույց են տալիս, որ Կայան անունով բերդի` միայն Աղստևի հովտում գտնվելու վարկածը վիճարկելի է:

Ըստ իս` միջնադարում գոյություն ունեին Կայան անունով մի քանի ամրոցներ. մասնավորապես` Կայաններ կային և՛ Դեբեդաձորում, և՛ Աղստևի հովտում:

Ինչ վերաբերում է Կայծոնին, այն անկասկած գտնվում է Լոռիում` ներկայիս Շնող գյուղի Մեծ քարի գլուխ կոչվող թաղամասի տարածքում: Այն գրավում է ընդարձակ տարածություն և պատահական չէ, որ աղբյուրներում հաճախ հիշատակվել է որպես քաղաք: Կայծոնը հայտնի է նաև Ամանակ անունով, ինչպես նաև տեղական բարբառով` Գայձոն, Գիձեն, Գիջեն, Կիծեն անուններով:

Ռ. Մաթևոսյանը Կայծոնը տեղադրում է Աղստևի հովտում` նույնացնելով այն Մանթաշ բերդի հետ:

Սակայն, իր կարծիքը հիմնավորելու համար նա ոչ մի ստույգ փաստարկ չի բերում: Նա «Տաշիր-Ձորագետ» գրքում Կայծոնի տեղադրմանն անդրադառնում է կողմնակի` ամրոցի դիրքը որոշելիս առաջնորդվելով լոկ այն փաստով, որ Կայծոնը և Կայանը գտնվում են միմյանցից ոչ հեռու, և հնարավոր տարբերակներից, առանց լուրջ քննության, կանգ է առնում Մանթաշի վրա` անվանակոչելով նրան Կայծոն: Նա Կայծոնի Շնողում լինելը բացառում է սոսկ այն պատճառով, որ Աղստևի կայանը (Կզըլ-Կալա) Շնողից 50 կմ հեռավորության վրա է գտնվում, մինչդեռ պատմիչ Դավիթ Քոբայրեցու վկայությամբ` երկու ամրոցները նույն ձորի մեջ են` դեմ դիմաց: Դրանից Ռ. Մաթևոսյանը հետևություն է անում, որ Կայծոնը չի կարող լինել Շնողում, ու  այն ենթադրաբար նույնացնում է Մանթաշի հետ:

Ռ.Մաթևոսյանը ոչ միայն չի հիմնավորում Կայծոնի և Մանթաշի նույնացումը, այլև հաշվի չի առնում մի կարևոր հանգամանք. Իջևանի շրջանում այսօր ոչ ոք Մանթաշին Կայծոն չի կոչում, մինչդեռ Շնողում և հարակից բնակավայրերում գյուղն այսօր էլ կոչում են միջնադարյան ամրոցի անունով:

Կայծոնի շինարարության ժամանակի և հեղինակի մասին ստույգ տվյալ չկա: Չի կարելի հիմք ընդունել Մխիթար Այրիվանեցու հաղորդումը, թե «… սա է որդին Հոլոմ Վասակայ` շինողին Բջնոյ, Կայենոյ եւ Կայծենոյ … »:

Նախ` Այրիվանեցին, լինելով ԺԴ դարի պատմիչ, չէր կարող առանց աղբյուրների օգնության որոշել ամրոցների կառուցողին: Բացի այդ, Այրիվանեցու բերած փաստարկները ճշմարտացի համարել չենք կարող այն պատճառով, որ Կայան ամրոցը 922 թ. դեպքերի առթիվ արդեն հայտնի էր, մինչդեռ Հոլոմ Վասակն այդ ժամանակ ծնված չէր:

Կայան բերդի առաջին հիշատակությունը Դրասխանակերտցունն է, որն այն հիշում է 922 թ. Սահակ Սևադայի ապստամբության կապակցությամբ:

Կայանի տեղադրման հարցում ճիշտ եզրակացության է եկել Թ. Հակոբյանը, որն ընդունում է Կայան անունով երկու ամրոցների գոյությունը: Նա Կայաններից մեկը տեղադրում է Լոռիում` Դեբեդաձորում, մյուսը` Աղստևի հովտում` նույնացնելով Կզըլ-Կալայի հետ:

Իրոք, բոլոր փաստերը վկայում են երկու Կայանների գոյության մասին, պարզապես պետք է զանազանել, թե պատմիչները տվյալ դեպքում ամրոցներից որը նկատի ունեն: Սակայն այս հարցը հատուկ քննություն է պահանջում:

Երկու Կայանների ճակատագրերը տարբեր են եղել: Նրանցից առաջինը` Հաղբատավանքի Կայանը, բազմիցս ենթարկվելով թշնամական հարձակումների` երկու անգամ մասնակի և հիմնովին ավերվել է (922 թ. և 1105 թ.)` երկար ժամանակ դուրս մնալով ուշադրությունից:

Այլ է Կայծոնի ճակատագիրը, որ համեմատաբար երկար գոյատևելով որպես ամրոց` մյուս Կայանի հետ պահպանեց իր նշանակությունն ու հզորությունը մինչև մոնղոլական արշավանքները: Մենք հակված ենք այն տեսակետին, որ Լոռվա Կայանը կառուցվել է ավելի վաղ, քան Աղստևինը: Հավանաբար ամրոցը հիմնադրել են Բագրատունիները 888-ից հետո, երբ Տաշիրը խլելով վրացիներից` Աշոտ I-ը այն միացրեց Հայաստանին:

Ռ. Մաթևոսյանը, չընդունելով Հաղբատաձորում Կայանի գոյությունը, բերում է մի շարք փաստարկներ, որոնք, սակայն, քննադատությանը չեն դիմանում: Նա ամրոցը Կայան չի անվանում, այլ` «ամրոց Հաղբատա Սբ. Նշանի»` մեջբերելով ամրոցի տարածքում գտնվող Սբ. Աստվածածին եկեղեցու պատի վրայի արձանագրությունը:

Ըստ Ռ. Մաթևոսյանի` ամրոցը կառուցվել է 1233 թ. և անանուն լինելու պատճառով կոչվել է ամրոց Հաղբատա Սբ. Նշանի:

Չենք ցանկանում դիտավորություն տեսնել Ռ. Մաթևոսյանի կատարած մեջբերման մեջ, բայց արձանագրության մեջ ամենևին այդպես չի գրված և «ամրոց Հաղբատա սբ. Նշանի»-ն բերդի անունը չէ: Արձանագրության մեջ գրված է.

«Ի թւին Հայոց ՈՁԲ կամաւն Աստծոյ ես` տէր Յոհանէս, առաջնորդ Հաղբատա, քուերորդի մեծ պատրոնացն Զաքարէի եւ Իւանէի, ի ժամանակի, որ եհաս սասնումն աշխարհիս մերոյ անաւրեն խորեզմենցն, ոչ գոյր տեղի ապաստանի սուրբ Նշանիս եւ եղբարցս: Հրամանաւ քեռոյն իմո Իւանէի եւ որդոյն իւրոյ Աւագին, եւ Շահնշահի որդոյն Զաքարէի շինեցի զամրոցս եւ զեկեղեցիս Հաղբատա սուրբ Նշանիս բազում աշխատութեամբ …»:

Ինչպես տեսնում ենք արձանագրության մեջ գրված է «զամրոցս եւ զեկեղեցիս»: Այսինքն` «Հաղբատա սուրբ Նշանիս» ամրոցի անվանումը չէ, և խոսքը պարզապես ամրոցի և սուրբ Նշան եկեղեցու վերանորոգման մասին է: Բնական է` շինեցի բառը գործածված է վերանորոգել իմաստով: Ռ. Մաթևոսյանը անտեսել է արձանագրության և շաղկապը, որն էլ փոխել է իմաստը: Հեղինակը, մեջբերելով արձանագրության այն հատվածը, որ ամրոցը շինվել է որպես ապաստան Հաղբատավանքի միաբանության, նշում է, որ ամրոցը չի կարող Կայանը լինել, քանզի այն հայտնի է 922-ից, իսկ այդ ժամանակ Հաղբատավանքը կառուցված չէր:

Արձանագրության մեջ գրված է. «ի ժամանակի, որ եհաս սասանումն խորեզմցին, ոչ գոյր տեղի ապաստանի սուրբ Նշանիս եւ եղբարցս»:

Այսինքն` Խորեզմի շահ Ջալալ Էդ-Դինի արշավանքների ծանր հետևանքները հաշվի առնելով` «հրամանաւ քեռոյն իմո» եպիսկոպոսը վերականգնում է 1105 թ. ավերված ամրոցը: Ուրեմն 1105 թ. ավերված և ռազմավարական նշանակությունը կորցրած ամրոցը վերականգնվում է որպես ապաստան վանքի միաբանության:

Իր գրքում Ռ. Մաթևոսյանը փորձում է ապացուցել նաև, որ միջնադարում հայտնի Ձորագետը այժմյան Դեբեդը չէ: Նա Ձորագետը տեղադրում է Աղստևի միջին հոսանքներում, որն ընդգրկում է Տավուշ գավառը: Հեղինակը չի բացառում, սակայն, միաժամանակ երկու Ձորագետի գոյությունը:

Ստեփանոս Օրբելյանը, խոսելով Բագրատունյաց պետության սահմանների մասին, գրում է. «Այն ժամանակ Բագրատունիները իշխում էին միայն Շիրակին և Այրարատին, մինչև Գեղարքունիք, Ուտիք, Կարին, մինչև Վասպուրականի սահմանը, Ձորագետ ու Գարդման»:

Ռ. Մաթևոսյանը չի ընդունում Դեբեդի և Ձորագետի նույնացումը` պատճառաբանելով, որ Դեբեդը փոքր գետ է, որպեսզի սահմանաբաժան համարվեր:

Նախ` պետությունների և իշխանությունների սահմանաբաժան կարող է համարվել ոչ միայն փոքր գետը, այլև բլուրը, սահմանաքարը, ձորակը, ապա, եթե նույնիսկ ընդունելու լինենք, որ պատմիչը նկատի ունի Աղստևը, Դեբեդը հորդառատությամբ ու մեծությամբ ոչ միայն չի զիջում Աղստևին, այլև զգալիորեն գերազանցում է: Դեբեդի երկարությունը կազմում է 178 կմ, Աղստևինը` 133:

Պատմիչները Կայան և Կայծոն բերդերը, ինչպես նաև Հաղբատի և Սանահինի եկեղեցիները կապել են Ձորագետի, Սևորդիքի հետ:

Վարդան պատմիչը, խոսելով Հովհաննես-Սմբատ արքայի ստացած ժառանգության մասին, գրում է. «… զԿայեան, եւ զԿայծոն եւ զՏաւուշ գաւառն Սեւորդեաց…»: Նա ամրոցները տեղադրում է Սևորդիքում: Մի այլ տեղ Սևորդիքում են հիշատակվում Հաղբատն ու Սանահինը. «Եւ են ի վերայ Սաւորդեաց Ձորոյ գետին ի շինեալ հոյակապ եւ հռչակաւոր սուրբ ուխտ(ք)ն Հաղբատ եւ Սանահին, զոր շինեաց Խոսրովանուշ թագուհին` կինն Աշոտոյ Ողորմածին»:

Այսինքն` Հաղբատը, Սանահինը, Կայանը, Կայծոնը և Ձորագետը գտնվում են Սևորդիքում: Ապա նույնացվում են Տաշիր-Լոռի-Սևորդիք տեղանուները. «Տաշիր Լօռի է, ուր կան ուխտն Հաղբատ եւ Սանահին, ուր կայ տապանն սուրբ պատրիարգին Հայոց Հովհաննու Օձնեցոյն»:

Սևորդիքը Լոռիում է տեղադրում նաև Ստեփանոս Ասողիկը. «… Ճգնաւորականաց տեղիք Սեւորդեաց աշխարհին… որոնց երկոցունք տեղացն անուանք Հաղբատ եւ Սանահին…»:

Այս ու նմանօրինակ այլ փաստեր վկայում են, որ միջնադարում, Ձորագետի մասին խոսելով, պատմիչները նկատի են ունեցել այսօրվա Դեբեդը, և Ռ. Մաթևոսյանի փորձը` ժխտելու X դարում Ձորագետի գոյությունը Լոռիում, անհիմն է:

Այսպիսով, փաստերի վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ միջնադարում եղել են Կայան անունով երկու ամրոցներ. մեկը Լոռիում` Հաղբատի մոտ, մյուսը` Աղստևի հովտում: Դրանց հետ հիշատակվող Կայծոնը ոչ այլ ինչ է, եթե ոչ ներկայիս Շնող գյուղի տարածքում գտնվող ամրոցը, իսկ Ձորագետը նույն Դեբեդն է, որ հայտնի է եղել նաև Քուրդ-Վաճառ, Սևորդյաց գետ անուններով:

 

 

 

 

 

Tags: անցյալից, պատմություն