Հայ և ռումինացի գիտնականները քննարկել են ռումինահայերի մշակութային ժառանգության պահպանության հիմնախնդիրները:

Հոկտեմբերի 29-ից նոյեմբերի 2-ը Բուխարեստում տեղի ունեցավ «Հայ-ռումինական մշակութային ժառանգությունը» խորագրով միջազգային գիտաժողովը: Այն կազմակերպվել էր երկու երկրների մշակույթի նախարարությունների հովանավորությամբ: Գիտաժողովի աշխատանքային լեզուներն էին ռումիներենը , հայերենը և անգլերենը:

Հայաստանից գիտաժողովին մասնակցել է 9 անձից բաղկացած պատվիրակություն`  ԵՊՀ  Հայ արվեստի պատմության ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի ամբիոնի վարիչ Լևոն Չուքասզյանի գլխավորությամբ: Գիտաժողովի ընթացքում հայ և օտարերկրացի մասնագետները 30 զեկույց են ներկայացրել` նվիրված ռումինահայերի պատմությանը, հոգևոր և մշակութային ժառանգությանը:

Գիտաժողովում Հայաստանը ներկայացնող պատվիրակներից էր ՀՀ ԳԱԱ Արևելագիտության ինստիտուտի ավագ գիտաշխատող Հասմիկ Ստեփանյանը: Նրա «Հակոբ Սիրունին և նրա «Պոլիս և իր դերը» մենագրությունը»  զեկույցը ներկայացնում է ռումինահայ ականավոր գործիչ, պատմաբան, հայագետ, արևելագետ և գրականագետ  Հակոբ Սիրունու բացառիկ քառահատոր աշխատությունը, որին անգամ նրա  ռումինագիր կենսագիրներից   մեկը, որ մասնակցում էր գիտաժողովին, ծանոթ չի եղել:

Հակոբ Ջոլոյան Սիրունին ծնվել է Կոստանդնուպոլսում 1890 թ.: 1911-ին նա Պոլսում հրատարակում է «Մարմնամարզ» հանդեսը, որը  նպատակ ուներ հայ երիտասարդներին հայրենասիրական ոգով դաստիարակել և առողջ ապրելակերպ քարոզել: Եղեռնից փրկված Սիրունին 1922-ին Բուխարեստ է մեկնում` ինչ-որ գործով ռումինացի ականավոր պատմաբան Նիկոլայե Յորգային հանդիպելու համար: Այստեղ է, որ Յորգան, հիացած հայ երիտասարդի գիտելիքներով, նրան առաջարկում է մնալ Ռումինիայում: Հետագայում, սակայն, Սիրունին Սիբիր է աքսորվում ազգային գաղափարների համար, ապա պատիժը կրելուց հետո նորից Ռումինիա վերադառնում: Սիրունին մահացել է 1973-ին: 2012-ին Ռումինիայի  գիտությունների ակադեմիան Սիրունուն հետմահու շնորհեց ակադեմիայի անդամի կոչում:

«Պոլիս և իր դերը» մենագրությունը Սիրունին գրել է կաթողիկոսի խնդրանքով: Այստեղ ներկայացնում է Կոստանդնուպոլսի պատմությունը` Բյուզանդիայից սկսած:

«Հայերենով, թուրքերենով կամ որևէ այլ լեզվով, էլ չեմ ասում օսմաներենով, չկա մի աշխատություն, որ հակակշռի այս գործին, այսինքն` այսօր սա անմրցելի կոթողային գործ է Պոլսի պատմության մասին,- ասում է Ստեփանյանը` հավելելով,- եթե այս աշխատությունը և նման գրքերը թարգմանվեին կա՛մ ֆրանսերենով, կա՛մ թուրքերենով, կկարողանայինք բազմաթիվ խեղաթյուրումներ կանխել, թույլ չէինք տա, որ մեր պատմությունը աղավաղվեր»:

Ստեփանյանը նշում է, որ մեծ է Սիրունու  ներդրումը  նաև ռումինական մշակույթում.  ռումիներենով բազմաթիվ գրքեր ունի ռումինական գրականության, պատմագրության մասին. «Կասկած չի կարող լինել, որ նրան համարում են նաև ռումիանցի մեծ մտավորական»:

Միայն նրա  արխիվի մատենագիտությունը հազար էջից ավելի է, մեծ մասը գտնվում է ռումինական պետության արխիվում, քիչ մասը` Ռումինահայոց թեմի  առաջնորդարանի գրադարանում:

«Եթե կարողանանք մասնագետներ պատրաստել, որ նրա արխիվը ուսումնասիրեն, իսկ դրա մեծ մասը հայերեն է,  որոշ մասը` նույնիսկ հայատառ թուրքերեն, ուրեմն մեծ գործ արած կլինենք հայագիտության համար,- ասում է Ստեփանյանը,- դրա համար, գուցե պետք է, ասենք, Ռումինիայի գաղութը կամ մշակույթն ուսումնասիրող Յորգայի անվան կենտրոն ունենանք Հայաստանում և Սիրունու անվան հայագիտության ուսումնասիրության կենտրոն Ռումինիայում:  Նման կենտրոնները շատ հեշտացնում են գիտնականների աշխատանքը, նպաստում գիտության զարգացմանը»:

Խոսելով հայ-ռումինական բարեկամության մասին` Ստեփանյանն ասում է, որ այժմ Ռումինիայում մեծ է Թուրքիայի ազդեցությունը, հատկապես տնտեսական առումով, ուստի շատ բաների, որոնց կարող էինք ժամանակին հասնել, օրինակ` ցեղասպանության ճանաչման հարցում, հիմա անգամ մտածել չենք կարող:

«Գոնե գիտության մարդկանց, մտավորականների և պետական այրերի բարեկամության, համագործակցության միջոցով կհաջողվի ինչ-որ բանի  հասնել, հետո նոր մտածել մնացածի մասին»:

Անդրադառնալով գիտաժողովի մյուս զեկույցներին` Ստեփանյանն ասում է, որ հատկապես կարևորում է Տրանսիլվանիայի հայերին նվիրված բաժինը:

Ներկայիս Ռումինիայի տարածքում հայերի ներկայության պատմությունը սկսվում է դեռևս V-XII դարերից, թեև երկրում հաստատման պաշտոնական տարեթիվը համարվում է 1350-ը:

XVII դարում ռումինաբնակ հայերի մեծ մասը հաստատվել է արևմտյան Տրանսիլվանիա գավառում, որը հետագայում անցել է Ավստրո-Հունգարիայի տիրապետության տակ, և հայերն արագ կաթոլիկացել են: Տրանսիլվահայության մեծ մասը հետագայում, երբ Տրանսիլվանիան անցել է Ռումինիային, տեղափոխվել է Հունգարիա:

Ըստ «Նորավանք» գիտակրթական հիմնադրամի հրատարակած «Արևելյան Եվրոպայի հայ համայնքների խնդիրները» գրքի` ներկայում Ռումինիայում հայկական արմատներով բնակչության թիվը շուրջ 7500-10000 է, որոնցից շուրջ 5 հազարը հայկական ծագման մասին հիշողությունը պահած տրանսիլվահայության ձուլված շառավիղներն են:

Տրանսիլվանիայում է գտնվում և Գեռլա քաղաքը, որը XVIII դարում կայսեր հրամանով կառուցել են հայերը: Այն մինչև 1920 թ. կոչվել է Արմենոպոլիս (Հայաքաղաք):

Մինչ օրս Տրանսիլվանիայի բնակավայրերում պահպանվել են հայկական կոթողները: Հայերին, ինչպես Արա Պապյանն է նշում «Արևելյան Եվրոպայի հայ համայնքների խնդիրները» գրքում, այստեղ հիշում են որպես հարուստ առևտրականների, որոնց դիպչելով կարելի է հաջողակ դառնալ: Տրանսիլվանիայի հայերը հիմնականում հունգարախոս են:

«Կաթիլներ են մնացել գաղութից, բայց անասելի գանձեր է  այն իր մեջ պարունակում` վանքեր, եկեղեցիներ, ձեռագրեր, արխիվներ: Եթե ուշադրություն չդարձնես, կապ չպահպանես, չգիտես, թե վաղն ինչ կլինի և ուր կգնա մեր ժողովրդի մշակութային ժառանգությունը»,- ասում է Ստեփանյանը:

Հայկական հարուստ հետքով քաղաքներից  է նաև Սուչավան, որտեղ կա 2 հայկական վանք և 3 եկեղեցի, սակայն այստեղ ապրում է ընդամենը մի քանի տասնյակ հայ:

Ստեփանյանը նշում է, որ Ռումինիայում, հատկապես` Տրանսիլվանիայում,  այսօր շատ կարևոր է հայապահպանության հարցը. «Միայն մեդալներ տալը չէ, գործ պիտի արվի, իսկ գործին սկիզբ կա և վերջ չկա, և սա դեռ մի գաղթավայրում է»:

Այդ առումով, ըստ նրա,  մեծ գործ է  անում թե՛ Ռումինիայում ՀՀ դեսպան Համլետ Գասպարյանը, որ մշտապես կապ է պահպանում հայ համայնքի հետ, թե՛  թեմի առաջնորդ Տաթև եպիսկոպոս Հակոբյանը, հայ քահանաները, որոնք տարբեր բնակավայրերով շրջում են ու հայկական եկեղեցիներում պատարագ մատուցում:

Ստեփանյանը նշում է, որ Ռումինիայում հայ հոգևորականները նաև գիտնականներ են` ուսումնասիրություններ են կատարում, թեզեր պաշտպանում` նպաստելով հայագիտության զարգացմանը:

Առաջնորդարանին առընթեր մատենադարան-թանգարանը կամ Հայ մշակույթի տունը, ըստ Ստեփանյանի, միշտ բաց է գիտնականների առջև, որոնք կուզենան ուսումնասիրություններ կատարել: Տաթև սրբազանը նաև ԵՊՀ-ից է ուսանողների հրավիրում, որպեսզի նրանք ուսումնասիրեն ռումինահայերի մշակութային ժառանգությունը:

Չնայած ջանքերին` ռումինական պատկերասրահներում, թանգարաններում  առկա են հայկական մշակույթի խեղաթյուրումներ:  «Ցավալին այն է, որ տարբեր հավաքածուներում տեղ գտած արծաթեղենը, տեքստիլը, որոնք հայկական մշակույթի ակնհայտ արժեքներ են, ներկայացված են որպես օտարինը. արծաթեղենը` թուրքական, տեքստիլը, գորգերը` որպես կովկասյան, որոշ կիրառական իրեր` որպես բալկանյան,- ասում է նա:- Ահա նման գիտաժողովները կարևոր են, որպեսզի շահենք նրանց վստահությունը որպես գիտական մակարդակի կրողներ, ինչը  հնարավորություն կտա, որ այս չարաշահումներն ու սխալները կարողանանք ուղղել:

 

Tags: եկեղեցի, հայապահպանություն, մշակույթ, ռումինիա, Սփյուռք