Առևտրա-վաշխառուական այս խավն աստիճանաբար ձևավորում էր հայկական բուրժուական հասարակարգը: Եվրոպայում նման զարգացումներ ի հայտ եկան միայն երեք դար հետո:

Յուրաքանչյուր հասարակարգի զարգացման մեջ առանձնակի կարևորություն ունի քաղաքաշինությունը և քաղաքային մշակույթի ձևավորումը:

Հայկական քաղաքների տեղադրումը, հատակագծումը, կառուցապատումը կանոնակարգված էին որոշակի ամրաշինական չափանիշներով` պայմանավորված քաղաքի գործունեությունն ապահովող բազմաթիվ գործոններով. բնակլիմայական բարենպաստ պայմաններ, միջազգային տարանցիկ առևտրի մայրուղիներ, սրբավայրի առկայություն և այլն: Այդ չափանիշներին ենթարկվել են հայկական բոլոր քաղաքները` չնչին բացառություններով (Արծն, Արշակավան):

Հայկական առաջին քաղաքը Վան-Տուշպան է, որ կառուցել է Վանի Արարատյան թագավորության տիրակալ Սարդուրի Առաջինը (մ.թ.ա. 840-825 թթ.): Վանն ամուր պաշտպանված քաղաք էր, հարուստ պաշտամունքային դիցարան ուներ:

Երկրի գլխավոր դիցարանը մայրաքաղաքում էր գտնվում նաև Երվանդունիների օրոք, երբ Արմավիրում հայոց արքաները կառուցեցին Արևի, Տիրի, Լուսինի, Անահիտի տաճարները, Սոսյաց անտառներ գցեցին:

Հայաստանում տարածված էր եռաքաղաք համակարգը. այսինքն` քաղաքը բաժանված էր երեք մասի. արքունիք, սրբավայր, բնակավայր:

Հայոց արքաներից առաջինը Երվանդ Դ-ն (մ.թ.ա. 220-200) էր, որ մայրաքաղաքից անջատեց հոգևոր իշխանությունն ու ստեղծեց եռաքաղաք: Նա տարանջատեց աշխարհիկ ու հոգևոր իշխանությունները: Արքունիքը տեղափոխեց Երվանդաշատ, կուռքերը` Բագարան, իսկ Երվանդակերտում գեղատեսիլ դաստակերտ կառուցեց:

Արտաշես Ա-ն (մ.թ.ա.  189-160) Արտաշատ մայրաքաղաքը կառուցեց Երասխ և Մեծամոր գետերի կազմած թերակղզու բլրաշարի վրա: Նա քաղաքի պարիսպը պատեց բլուրների լանջերով և տարանջատեց քաղաքն արքունի-վարչական, պաշտամունքային և բնակելի շրջանների: Առհասարակ Արտաշատն իր քաղաքային ուրույն հաղորդակցություններով դասական քաղաք էր և հին աշխարհի նշանավոր քաղաքներից: Պատմիչների հավաստմամբ` Արտաշատի կառուցման գործում հայոց արքային իր խորհուրդներով օգնել է Կարթագենի զորավար Հաննիբալը, որ Հռոմից հալածված` ապաստանել էր նրա մոտ: Ավանդույթը պատմում է նաև, որ Արտաշատի հատակագիծը հայոց արքան գծել է տվել իր կնոջ` հայոց թագուհի Սաթենիկի աչքի նմանությամբ:

Տիգրան Բ Մեծը (մ.թ.ա. 95-55 թթ.) ստեղծելով իր հզոր կայսրությունը` երկրի կենտրոնում կառուցեց իր նոր մայրաքաղաքը` Տիգրանակերտը, որ դարձյալ եռաքաղաք էր` բուն քաղաքը սրբավայրով, պալատը` իր ընդարձակ որսատեղիներով, լճերով, զբոսայգիներով և բերդը, որ իրենից ներկայացնում էր քաղաքի միջնաբերդը: Հետաքրքիր է, որ Արտաշատում բերդ չկար: Դա պայմանավորված էր նրանով, որ բնակչությունը միատարր չէր. այստեղ մեծ կշիռ ունեին օտարազգիները, բացի այդ, Արտաշատը միակենտրոն քաղաք էր:

Հետագայում, 330 թ. Խոսրով Գ Կոտակը (330-338) Հայաստանի մայրաքաղաքն Արտաշատից տեղափոխեց Դվին: Պատմիչների վկայությամբ` Արաքսը փոխել էր հունը, և քաղաքի շրջակայքում առաջացած ճահիճները վատթարացրել էին միջավայրը: Սակայն դա չէր կարող վճռորոշ պատճառ լինել: Պատմությունը ցույց է տալիս, որ դրանից հետո էլ Արտաշատում կյանքը շարունակվում էր նույն հունով, և քաղաքը հետագայում էլ ստանձնեց Հայաստանի մայրաքաղաքը լինելու պատիվը:

Ուստի երևույթը պետք է դիտարկել Հայաստանի ներքաղաքական իրավիճակի տեսանկյունից: Արքան պայքար էր մղում կենտրոնախույս ուժերի դեմ: Նա անգամ կանգ չառավ արյունահեղության առջև և իսպառ ոչնչացրեց Մանազվաղյանների, Որդունիների, Բզնունիների նախարարական հզոր տները: Բնականաբար, երկրի մայրաքաղաք Արտաշատում` ազնվականության շրջանում, արքայի հանդեպ հզոր ընդդիմություն գոյություն ուներ, որի ներկայությամբ հայոց արքան իրեն ապահով չէր զգում: Հատկանշական է, որ արքան Դվին չտեղափոխեց Հայոց կաթողիկոսությունը, քանզի եկեղեցին էլ հզոր նախարարությունների նման հանդես էր գալիս ապակենտրոն քաղաքականությամբ: Այսինքն` հայոց թագավորը ստեղծեց վարչական միավոր, որում հստակ տարանջատված էին քաղաքական, հոգևոր և վարչական իշխանությունները:

Վասպուրականում Գագիկ Արծրունի թագավորն (908 – 943 թթ.) իր մայրաքաղաքը նույնպես կառուցեց եռաքաղաք սկզբունքով` կառուցելով Վան-Ոստան-Աղթամար եռյակը: Երեքն էլ կառուցված էին պարսպապատ, ամրաշինական, գեղագիտական նրբագեղությամբ: Թագավորը նստում էր Ոստանում, բուն քաղաքը Վանում էր, իսկ Աղթամարը կաթողիկոսական նստավայր էր, ուր Գագիկ Արծրունու հրավերով 927 թ. հաստատվեց Հովհաննես Դրասխանակերտցի կաթողիկոսը:

I-II դարերում Հայաստանում բուռն զարգացում էին ապրում Նիկոպոլիսը, Նեոկեսարիան, Սեբաստիան, Վաղարշապատը, Մծուրքը: Այս նորերի հետ զարգանում էին նաև հին քաղաքները` Արտաշատը, Երվանդաշատը, Զարեհավանը, Զարիշատը, Արշամաշատը, Տիգրանակերտը, Արզնը, Վանը:

Առհասարակ քաղաքների զարգացման համար  որոշ նախապայմաններ էին անհրաժեշտ` մեղմ և բարեբեր կլիմա, առևտրային ճանապարհների մոտիկություն: Չինաստանից և Հնդկաստանից եկող Մետաքսի ճանապարհն Իրանի վրայով մտնում էր Հայաստան և ձգվում արևելքից արևմուտք: Առհասարակ քաղաքների զարգացման և բնականոն գոյության համար կարևոր նախապայման էր առևտրական ճանապարհներին մոտ լինելը:

Դեռևս 166 թ. Հռոմեական կայսրությունը և Պարթևստանը կնքում են համաձայնագիր, որով պայմանավորվում են միջազգային ապրանքափոխանակությունը կատարել երեք քաղաքներում: Դրանցից մեկն Արտաշատն էր:

Արտաշատը գտնվում էր բանուկ առևտրային ճանապարհների վրա, և այնտեղ արհեստների հետ զարգացած էր նաև առևտուրը: Հույն պատմիչ Ստրաբոնը նշում է, որ պոնտական Կոմանա քաղաքի բարգավաճումը կապված է բացառապես Հայաստանից բերված ապրանքների և Հայաստանի հետ կատարվող առևտրի շնորհիվ: Հայաստանի առևտրային շրջանառությունը միայն Փոքր Ասիայով չէր սահմանափակվում: Առևտուրն ընթանում էր Հյուսիսային Աֆրիկայի երկրների, Միջագետքի, անգամ` Հնդկաստանի հետ: Սակայն առևտրային հիմնական ուղիները ցամաքով էին անցնում և Չինաստանից եկող Մետաքսի ճանապարհն անցնում էր Հայաստանով, մասնավորապես` Արտաշատով:

Պետությունների արտաքին քաղաքականության մեջ կարևորագույն դեր ուներ միջազգային առևտրային ուղիների վրա վերահսկողություն հաստատելը: Տիգրան Մեծի  նվաճումներում կարևոր դեր էր  խաղում հենց հարավային առևտրային ճանապարհների վրա վերահսկողությունը, որն էլ առաջնահերթ իրականացրեց արտաքին նվաճողական քաղաքականություն վարող հայոց արքան:

Տիգրանը հատուկ ուշադրություն դարձրեց հատկապես Եփրատի գետանցներին, որոնց հսկողությունը վստահեց իր հպատակ արաբական ցեղերին:

Հարավային ճանապարհների վրա հսկողություն սահմանելու արդյունքում Հայաստանում բարձրացավ նաև Մծբին քաղաքի դերը:

Այս ժամանակաշրջանում Հայաստանի քաղաքները շարունակում էին պահել իրենց բնույթն իբրև քաղաքային համայնքներ, որ ունեին ներքին ինքնավարություն, բայց ենթարկվում էին թագավորի կողմից նշանակված շահապին:

Հայաստանի քաղաքների բնակչության կազմը միատարր չէր, ապրում էին հույներ, պարսիկներ, ասորիներ, հրեաներ: Սրանք  բնակվում էին առանձին թաղամասերով` ավաններում: Այս համայնական թաղամասերի գլուխը ռեսն էր:

Ավաններում էին բնակվում նաև օտարազգի վաճառականները, որոնք իրավունք չունեին գիշերելու Շահաստանում (Քաղաքամեջ) և քաղաքի դարպասները փակվելուց առաջ պարտավոր էին լքել Շահաստանի տարածքը: Օտարականների և այլ եկվորների համար արվարձաններում կառուցված էին պանդխտանոցներ:

Սակայն, անգամ խառն ազգաբնակչությամբ քաղաքներում ռազմա-ստրկատիրական ավագանին և քրմական դասը բացառապես բաղկացած էին հայերից:

Ազատ քաղաքացիներն ունեին իրենց «գործոց տները», որտեղ աշխատում էին ստրուկները:

Հայկական քաղաքների հիմնական բաղադրիչներն էին շուկան, թատրոնը և սրբավայրը` մեհյանը: Արտաշատի հովանավորն աստվածամայր Անահիտն էր: Քաղաքի միջնաբերդը` պարսպապատ մասը, համարվում էր բուն քաղաք, նրա շուրջը փռված բնակավայրն ավանն էր: «Գործոց տները» գտնվում էին ավանում: Ամեն քաղաք ուներ իր քաղաքային գավառը, որտեղ մեծահարուստներն ունեին իրենց ագարակները, ամառանոցները, դաստակերտերը` կցված հողագործ ազգաբնակչությամբ (Նախճավանի գավառ, Տոսպ գավառ, Զարեհավան գավառ)

Գործոց տներում արտադրվում էին զանազան ապրանքներ` սկսած զենքից և վերջացրած կենցաղում օգտագործվող մանրուքներով:

Քաղաքների կյանքում կարևորագույն դեր էր խաղում շուկան: Այն գտնվում էր Շահաստանում` պարիսպներից ներս:

Հայկական մեծ քաղաքներում կային նաև ցորենի, գարու, առաջին անհրաժեշտության ապրանքների պետական շտեմարաններ, որտեղ ամբարված ապրանքն օգտագործվում էր բացառապես պատերազմների, պաշարումների կամ սովի ժամանակ: Այս շտեմարանների, առհասարակ քաղաքի կարգուկանոնի հսկողությունը արքայի նշանակած շահապի ձեռքում էր:

Միջնադարյան քաղաքների կարևորագույն բաղկացուցիչ մասն էր կազմում նաև թատրոնը: Այն մեծ մասսայականություն էր վայելում բնակչության բոլոր խավերի մեջ: Եկեղեցին թատրոնը համարում էր հեթանոսական մնացուկ և պայքարում էր դրա դեմ, բայց ապարդյուն. թատրոնը քաղաքային բնակչության ժամանցի ամենակարևոր վայրն էր: Մանավանդ ժողովրդական տոներին մեծ էր թատրոնի այցելուների թիվը: Կային նաև շրջիկ թատրոններ, որոնք շրջում էին Հայաստանի փոքր ու միջին քաղաքներով:

Քաղաքային հաղորդակցությունների մեջ կարևորագույն տեղ ունեին քաղաքի պաշտպանական պարիսպները: Դրանք միշտ իշխանության և ժողովրդի հոգածության ներքո են եղել, քանզի ապահովել են բնակչության բոլոր խավերի անվտանգությունը: Պարիսպները երբեմն եղել են երկշերտ, եռաշերտ, ամրացված բուրգերով ու աշտարակներով: Երբեմն խաղաղ ժամանակներում պարիսպները ծառայեցրել են կենցաղային նպատակներով:

Պարիսպներից դուրս եղել է խրամը` մի քանի մետր լայնությամբ խոր ջրանցքը, որ ունեցել է երկու նշանակություն. պատերազմների ժամանակ այն լցված էր, որպեսզի հարձակվող թշնամու բանակների հարձակողական թափը կոտրի, իսկ խաղաղ ժամանակներում ջրմուղի ջուրն օգտագործվում էր ոռոգման նպատակներով:

Խրամի և պարսպի մեջտեղում ևս մեկ կառույց կար` հողապատնեշը, որ նույնպես պաշտպանական նշանակություն ուներ:

Պարիսպների մեջ էր գտնվում քաղաքի դարպասը: Մեծ քաղաքները մի քանի դարպասներ են ունեցել: Երեկոյան` սահմանված ժամին բերդապետը կողպում էր քաղաքի դարպասները և բանալիները հանձնում իշխանին կամ քաղաքի ավագանուն: Առանց իշխանավորի թույլտվության քաղաքի դարպասները ոչ ոք չէր կարող բացել:

Արքայանիստ քաղաքը որ էր հայոց մայրաքաղաքը, կոչվել է «Ոստան հայոց»: Նման կոչում պատմիչները տվել են հատկապես Դվինին, որ մայրաքաղաք դարձավ IV դարում: Դվինը հատկապես հայտնի էր իր դրամահատարանով, խեցեգործությամբ, ապակե արտադրությամբ, գորգագործությամբ: Դվինը` որպես մայրաքաղաք, փոխարինեց Արտաշատին և իր նախորդի պես երկար ժամանակ կենսունակ եղավ:

Դվինը նույնպես գտնվում էր բանուկ առևտրային ճանապարհների վրա: Ուներ հինգ գլխավոր ճանապարհ և դուռ` արևմտյան, որ Կարինի ուղղությամբ էր տանում, հարավարևմտյան, որ դեպի Խլաթ էր տանում, արևելյան, որ տանում էր դեպի Արցախ և Պարտավ, հարավարևելյան` դեպի Նախիջևան և Թավրիզ և հյուսիսային, որ Լոռիով դեպի Թիֆլիս էր տանում:

Միջնադարում Հայաստանում արդեն ձևավորվում է քաղաքային դասը` իր ուրույն բնակչությամբ:

Քաղաքային բնակչությունն օրենքով ամրագրված իրավունքներ ուներ և արտոնություններ` գյուղական բնակչության համեմատ: Դեռ քերթողահայր Խորենացին է գրել, որ հայոց Վաղարշակ  արքան օժտել է արտոնություններով քաղաքաբնակներին և «հրաման է տալիս, որ քաղաքացիների հարգն ու պատիվը ավելի լինի, քան գյուղացիներինը, որ գյուղացիները պատվեն քաղաքացիներին ինչպես իշխանների…»:

Սա ամրագրված էր նաև Մխիթար Գոշի «Դատաստանագրքում»,որ սահմանադրության դեր էր կատարում հայոց մեջ: Քաղաքը, փաստորեն գրավիչ էր բնակչության բոլոր խավերի համար և դա խթան էր, որ Հայաստանում զարգանան քաղաքներն ու արհեստները:

Քաղաքի բնակչությունն ազատ էր, գյուղացիներն անազատ դաս էին: Այսպիսով, քաղաքների զարգացումը Հայաստանում ուներ լուրջ սոցիալական խթան:

Միայն IX-XIV դարերում Հայաստանում առաջացան 30 մեծ ու փոքր քաղաքներ և 20-ից ավելի գյուղաքաղաքներ: Դրանց զարգացմանը նպաստեց նաև այն, որ Արաբական խալիֆայության և Բյուզանդիայի միջև Հայաստանը համարվում էր չեզոք երկիր, և միջազգային առևտուրը բացառապես կատարվում էր Հայաստանի տարածքում:

Հայաստանում սելջուկյան արշավանքներից հետո քաղաքային կյանքն աշխուժացավ, երբ Զաքարյաններն ազատագրեցին երկիրը և քաղաքային կյանքը նոր շունչ ստացավ: Արագ թափով զարգացան արհեստները: Արտադրության ձևերը կատարելագործվեցին: Դեռևս X դարում ստեղծվեցին առաջին համքարությունները: Դրանք կազմակերպություններ էին, որոնք միավորում էին նույն արհեստով զբաղվող մարդկանց: Համքարությունները, փաստորեն, ներկայիս արհմիությունների նախատիպն էին: Նրանցում միավորված արհեստավորները պաշտպանում էին միմյանց շահերը, միասին որոշում շուկայում իրենց արտադրանքի գները:

Կային մշակված որոշակի կանոններ համքարության անդամների համար: Համքարության մեջ վեճերը լուծվում էին «Ծերոց ատյաններում», որոնք կազմված էին առավել տարեց, հմուտ վարպետներից: Համքարությունների անդամները նաև ապրում էին նույն փողոցում, շարքով: Անիում հայտնի էին Դարբինների, Թամբագործների փողոցները, Կոշկակարոցը և այլն: Նրանք իրենց արհեստը փոխանցում էին սերնդեսերունդ: Երբ վարպետը կամ հայրը համարում էր, որ ավարտվել է աշակերտի ուսումը և, նա կարող էր ինքնուրույն աշխատել ու ներկայանալ որպես վարպետ, իր ձեռքերը լվանում էր աշակերտի ձեռքերի վրա, որպեսզի իր ձեռքի շնորհն անցնի աշակերտին: Համքարության մեջ մտած և վարպետ համարվող անդամը կարող էր ունենալ իր կնիքը: Յուրահատուկ ծես գոյություն ուներ համքարության մեջ նոր անդամ ընդունելու համար: Այն կատարվում էր բոլոր անդամների ներկայությամբ: Համքարություններն ունեին իրենց նշան- դրոշները:

Հայաստանում քաղաքները բաժանվում էին երկու մասի. արքունի և ինքնավար: Վերջիններն ունեին որոշ ներքին ինքնավարություն և կառավարվում էին ավագանու կողմից: Այս քաղաքներն անգամ իրենց սեփական զորքն ունեին, որ կազմված էր արհեստավորներից:

Քաղաքները հիմնականում կառուցված էին առևտրային ճանապարհների վրա: Հյուսիսային առևտրային ճանապարհների վրա էին Անին, Կարսը, Դվինը, Երևանը, Երզնկան, Նախիջևանը: Հարավային ուղիների վրա էին Վանը, Արճեշը, Ոստանը, Խլաթը, Մանազկերտը:

Հայկական քաղաքներում կյանքը եռում էր աշխատանքով, հանդեսներով, տոնախմբությամբ, թատրոնով: Այստեղ մշակութային օջախների հետ մեկտեղ առկա էին բոլոր պայմանները ցոփ կյանքի համար:

Այդուհանդերձ, ակտիվ առևտրի գոյությունը ենթադրում էր այդ առևտրի անվտանգությունն ու հարմարվետությունն ապահովող հաստատությունների առկայություն:

Առևտուրն ապահովելու համար Հայաստանի քաղաքներում ամենուր պանդոկներ էին կառուցվում: Սրանք ունեին ամենայն անհրաժեշտը ճամփորդներին ու առևտրական քարավաններին սպասարկելու համար: Անհատ առևտրականները կամ ամբողջ քարավանները պանդոկներում ու քարվանատներում կարող էին օթևանի հետ մեկտեղ գտնել սնունդ, կեր անասունների համար, փոխադրամիջոց, անգամ զինված պահպանություն: Պանդոկներ ունեին ոչ միայն իշխաններն ու արքաները, այլև եկեղեցին ու նոր բարձրացող հայոց առևտրական, վաշխառուական խավը:

Իրենց տարածքով անցնող քարավանների ապահովության համար իշխաններն ու ֆեոդալները ստեղծել էին հատուկ զինվորական ջոկատներ, որոնք ուղեկցում էին քարավանները իշխանության տարածքում:

Հայոց քաղաքներում առանձնահատուկ տեղ ունեին բաղնիքները: Նրանք քաղաքային մշակույթի կարևոր տարրերից էին և ամենևին զեխության վայրեր չէին, ինչպես Ռուսաստանում և Արևելքում:

Արտաշատն ուներ ջեռուցվող բաղնիքներ. կրակարանից ծուխը կավե խողովակներով անցնում էր բաղնիքի հատակով ու պատերով և տաքացնում դրանք: Այս մեխանիզմը տարածում գտավ աշխարհում միայն երկու տասնամյակ առաջ: Հայաստանի տարածքում համեմատաբար լավ են պահպանվել Ախթալայի, Ամբերդի, Լոռի բերդի բաղնիքները:

Կիլիկյան Հայաստանում քաղաքները գլխավորել են թագավորների ներկայացուցիչները` կապիտանները: Վերջիններս, հատկապես նավահանգստային քաղաքներում, ունեցել են քաղաքական, վարչական և ոստիկանական լայն լիազորություններ: Քաղաքային կարևորագույն պաշտոնյաներ էին ձեռներեցները, մուխթասիբները և դուկերը, որ հսկում էին շուկայում չափի ու կշռի կարգավորումները, գները, հավաքում էին հարկերն ու տուրքերը:

Կիլիկիո մայրաքաղաք Սիսում էին գտնվում արքայական պալատը, բանտը, դրամատունը, իշխանաց տունը, գրադարանը, համալսարանը` դպրատունը: Քաղաքում էին կենտրոնացած օտարերկրյա դեսպանատները: XII դարի վերջին Սիս է այցելում ավստրիական դեսպան Վիլլեբրանդ Օլդենբուրգցին և հիանում է քաղաքի գեղեցկությամբ ու ճոխությամբ:

Իր գեղեցկությամբ ու ամրությամբ աչքի էր ընկնում ծովափնյա Տարսոն քաղաքը: Այստեղ ավանդաբար կատարվում էին թագադրման արարողություններ:

Նշանավոր էին Ադանան, Մամեստիան: Տնտեսական նշանակությամբ մեծ էր հատկապես Այաս նավահանգստային քաղաքի դերը: Այն առևտրական կապող օղակ էր Եվրոպայի, Ասիայի ու Աֆրիկայի միջև: Մի օրինակ միայն Այասի նշանակությունն ընդգծելու համար: Այասում նստող վենետիկյան պայլը, իր հպատակների առևտրական գործունեությունից գանձելով  ընդամենը կես տոկոս մաքս, մեկուկես տարվա ընթացքում ստացել է 7200 ֆրանկ եկամուտ: Այսպիսով, միայն վենետիկցիների առևտրական շրջանառությունը տարեկան կազմում էր մոտ մեկուկես միլիոն ֆրանկ, որից 2-4 տոկոսը` որպես մաքս, մտնում էր Սսի արքունիք:

1323-1337 թթ. Եգիպտոսը որպես հարկ հայոց պետությունից Այասից ստացել է 1200000 դրամ հարկ, որ միայն շրջանառու միջոցների մի փոքր մասն է կազմել:

Քաղաքային բնակչությունը բաժանվում էր մի քանի մասերի: Ստորին խավը` մանր առևտրականներ, սևագործ բանվորներ, համարվում էր ռամիկ: Ապահով զանգվածը կազմում էր ազատանին: Կար նաև հատուկ վարձով աշխատողների դաս` մշակ:

XIII դարում Հայաստանում առաջացավ նոր խավ` մեծատունների խավը: Սրանք առևտրական դասի այն ներկայացուցիչներն էին, որ կուտակելով հսկայական հարստություն` մեծ դերակատարություն ունեցան հասարակական կյանքում: Դրանցից ամենանշանավորն անեցի Տիգրան Հոնենցն էր: Նա հասարակ ծագում ուներ, սակայն, հետագայում, Զաքարյանների մոտ պաշտոն ստանձնեց և նրանց հարկային վերակացուն էր քաղաքում: Տիգրան Հոնենցը մեծ կալվածքներ, ամառանոցներ, ջրաղացներ, ագարակներ ձեռք բերեց: Նա նաև վաշխառությամբ էր զբաղվում: Որպես կանոն` հայ մեծատունները բարեգործությամբ էին զբաղվում: Տիգրան Հոնենցը 1215 թ. Անիում կառուցեց քաղաքի հրաշագեղ եկեղեցիներից մեկը, այն զարդարեց արվեստի գործերով:

Մյուս հայտնի մեծատունը մանազկերտցի Ումեկն էր, որ իր առևտրա-վաշխառուական գործունեությունը ծավալել է Կարինում: Ումեկը հետագայում հաստատվեց Տփղիսում: Նա 40000 դուկատով Զաքարյաններից գնել է Գետիկը և նվիրատվություններ է արել Գոշավանքին:

Ավելի հաջողակ ու մեծահարուստ Ավետենց Սահմադդինը 1263 թ. գնեց մայրաքաղաք Անին: Սահմադդինին էր պատկանում նաև Երևան քաղաքը:

Առևտրա-վաշխառուական այս խավն աստիճանաբար ձևավորում էր հայկական բուրժուական հասարակարգը: Եվրոպայում նման զարգացումներ ի հայտ եկան միայն երեք դար հետո: Սակայն հայ հասարակարգի զարգացումը կանգ առավ մոնղոլական արշավանքների պատճառով:

Վահե ԱՆԹԱՆԵՍՅԱՆ

Անկախ

Tags: անցյալից, Հայաստան, մշակույթ, պատմություն