26 տարի առաջ փետրվարյան այս օրերին,իսկ ավելի ստույգ` 26-ից 28-ը, մարդկայինկերպարանքը կորցրած թուրք խառնամբոխըդաժանաբար սպանում էր Սումգայիթի հայությանը: Արդեն 26 տարի է, ինչ այդ մասին գրում, խոսում ենք, բայց թեման չի սպառվում, ինչպես չի սպառվում նաև եղեռնի թեման: Արդեն մեկ դար է, ինչ բարձրաձայնում ենք մեր ցավի մասին ու դեռ մի դար էլ կխոսենք… Սակայն այսօր այդ խնդրին այլ տեսանկյունից եմ ուզում նայել:

Սումգայիթում միտինգները սկսվել էին 1988-ի փետրվարի 26-ից, որոնց ընթացքում որոշակի կոչեր էին հնչում հայության դեմ. «Պատժել հայերին Ղարաբաղի հարցի համար», «Մահ հայերին»: Զավեշտալին այն էր, որ հայերին անգամ այն բանում էին մեղադրում, որ իրենց քաղաքում ազերիներից շատ ավելի լավ են ապրում, լավ բնակարաններում, և հիմնականում զբաղվում են մտավոր աշխատանքով: Դե արի ու մի ասա` խելք ու միտք ունեի՞ք, որ ստեղծեիք: Այդ մասին հետո պիտի խոստովաներ, մորմոքար նրանց «հայր» Ալիևը. «Մեր ուղեղները գնացին, ոսկե ատամներով կանաչի վաճառողները եկան»:

Եկել է պահը, որ թրքի թրքության մասին շիտակ խոսք ասվի: Փետրվարի 27-ի երեկոյան սադրիչ ելույթներն արդեն կյանքի կոչվեցին: Միտինգի կոչերից, միտինգի ժամանակ անվճար բաժանված ոգելից խմիչքներից գլուխը տաքացրած, արյունը գլխին տված խառնամբոխը գործի անցավ: Թեև այնքան էլ հակված չեմ կարծելու, որ պատճառը միայն խմիչքն ու կոչերն էին, այդ ամենը նախապես ծրագրված ջարդեր էին: Ասեմ ինչու:

Պարզվում է, որ թուրք լինելուց զատ, նաև կացնասեր ժողովուրդ են: Ու դա գալիս է ոչ թե ժանիքն արյունոտ Սաֆարովի ժամանակից, այլև սումգայիթյան կոտորածներից: Գուցե նաև ավելի վաղուցվանից: Ինչ մեղքս թաքցնեմ, վաղեմության մասին անտեղյակ եմ: Բայց այդ օրերին Ադրբեջանի խողովակաշինական գործարանում կացիններ ու դանակներ արտադրելու դեպքեր են գրանցվել, որոնք էլ օգտագործվել են արյունահեղության ժամանակ: Սա, իհարկե, Գյուլնազ տատի հեքիաթի ժանրից չէ, այլ այդ մասին ժամանակին գրել է «Սումգայիթի կոմունիստ» թերթն իր մայիսյան համարներից մեկում:

Իսկ հաջորդ օրը զգալով, որ իրենց ձեռքը բռնող չկա, կացիններով, մետաղալարերով, մուրճերով զինված ամբոխը կրկին փողոց դուրս եկավ: Սպանում էին բոլորին` չխնայելով ո՛չ ծերերին, ո՛չ էլ երեխաներին:

40-ական թվականներին ցրցամ տրված քաղաքն իր այդյունաբերության զարգացմամբ բնակչության մեծ հոսք ապահովեց: Եվ երբ 1950 թ. արդեն Ադրբեջանի երրորդ քաղաքի կարգավիճակ ստացավ, քաղաքի զարգացման այդ աննախադեպ ընթացքին նպաստեցին նաև Ղարաբաղից տեղափոխված հայերը: Այդ նրանց ջանքերով էր, որ քաղաքը քաղաք դարձավ: Դա Ադրբեջանի իշխանությունների հերթական խորամանկ քայլն էր,Ղարաբաղը թեկուզ այս ճանապարհով հայաթափելու վերջին հույսն ու հնարավորությունը: Եվ դա, կարելի է ասել, նրանց հաջողվեց, քանզի Ադրբեջանի կառավարությունը հետզհետե մարզը փակուղի էր տանում: Զրկել էր բյուջեից, Ղարաբաղի համար խնայում էր ամեն ինչ: Մեղադրելու չէ, որ ղարաբաղցին աշխատանք ու ապրուստ արդեն դրսերում, այդ թվում նաև Սումգայիթում էր փնտրում:

Երկար, շատ երկար եմ ուսումնասիրել սումգայիթյան ջարդերի 34-զոհերի կենսագրությունները (թեև պաշտոնապես ընդունված այս թիվը խիստ կասկածելի է) ու բացահայտել եմ մի բան. բոլորն էլ մի ծննդավայր ունեն` Լեռնային Ղարաբաղ:

Օրինակ` 1930 թ. ծնված էմմա Գրիգորյանը ծնունդով Շահումյանի Հայ Պարիս գյուղից էր, որին դաժանաբար կտտանքների են ենթարկել, այնուհետև սպանել: Կամ Ասկերանի շրջանի Բադարա գյուղից ամուսիններ Նիկոլայ Դանիելյանն ու Սեդա Դանիելյանը: Երկուսն էլ արնախումնների զոհն են դառնում, իսկ ծանր վիրավոր որդին փրկվում է:

Առավել դաժան ճակատագիր է բաժին հասնում ծնունդով Հադրութի շրջանի Ջիլան գյուղից Սումգայիթ տեղափոխված Մելքումյան ամուսիններին: Սողոմոնին և Լարիսային իրենց երեք զավակների հետ դաժանաբար սպանում ու փողոց են նետում, որտեղ դիակներով «զվարճանալու» հերթն արդեն դեռահասներինն էր:

Չգիտես ինչ անուն տաս Իգոր Մելքոնյանի ընտանիքին բաժին հասած ողբերգությանը, ընտանիք, որը նույնպես Հադրութի շրջանի Ջիլան գյուղից էր Սումգայիթ եկել: Իգորին, ծնողներին, քրոջն ու եղբորը դաժանաբար սպանել, այնուհետև այրել են գազանության հետքերը թաքցնելու նպատակով:

250 հազար բնակիչ ունեցող Սումգայիթ քաղաքը, որի18 հազար բնակիչը հայեր էին, երկու օրում սպանդանոցի վերածվեց: Միայն փետրվարի 29-ին բանակային զորքը մտավ Սումգայիթ, այն էլ առանց զենք գործադրելու հրամանի, երբ բանը բանից անցել էր: Իսկ Գորբաչովը կոկորդ էր պատռում, որ ընդամենը 3 ժամով ուշացան:

Պակաս զավեշտալի չէ նաև այն, որ այս ցեղասպանության հետաքննությունը շատ կարճ կյանք ունեցավ. 10 օրվա ընթացքում դատախազը հապճեպ գործը փակեց և մեկ շաբաթից մեղադրական եզրակացությունն արդեն Ադրբեջանի գերագույն դատարան ներկայացրեց: Իսկ այդ խայտառակ դատավարության վերջնարդյունքում սումգայիթյան սպանդն իրականացնողների վիթխարի բանակից «մեղմ» պատիժներ ստացավ 100-ից էլ պակաս հանցագործ: Հիմնականում` դեռահասներ և երիտասարդներ: Դա էլ արեցին միջազգային կառույցների աչքերը փակելու համար, իսկ իրական «շնագայլերը» պաշտոններ զբաղեցրին Ադրբեջանի վերին էշելոններում:Շարունակությունը կարդացեք հետևելով հղմանը:

Անկախ