2014 թ. ապրիլի 10-ին կլրանա Մարաղայի ողբերգության 20տարին: Այն ինչ կատարվեց այդ

չարաբաստիկ օրը Մարտակերտ

շրջկենտրոնից 16 կմ հյուսիս-արևելք  գտնվող այդ գյուղում, իր դաժանությամբ շարունակությունն

էր Մեծ Եղեռնի և Սումգայիթի:

 1915-ի և 1992-ի ապրիլ…

 Կյանքի զարթոնքի, սիրո ու երազանքի ամիս, որ հայոց պատմության մեջ երկու ցեղասպանությամբ դաջվեց:

Ասում են` Մարտակերտի սև օրն ասես սկսվեց Մարաղայից: Եվ ոչ մի մարտակերտցի չէր կարող մտածել, որ 1915 թ. Եղեռնը պիտի 1992-ին կրկնվի իր հողում, և այնպիսի ահավոր սպանդ պիտի տեղի ունենա, որ հետո մարդկային միտքն անգամ անկարող պիտի լինի այն անգամ նկարագրել, վերարտադրել:

Մարաղայի ողբերգության մասին պատմություններ շատ եմ լսել, բայց արցախյան գոյամարտի տարեգրությամբ հետամուտ լրագրողիս այդ ցավն ու կսկիծը հանգիստ չէր տալիս այնքան ժամանակ, քանի դեռ այդ եղեռնագործությունն ապրած, աշխարհով մեկ սփռված մարաղացու հետ հանդիպելու իմ համառ ցանկությունը չէր իրականացել:

Իրականում ի՞նչ կատարվեց 20 տարի առաջ այդ գյուղում. պատմության այդ տխուր էջերը թերթենք հենց ողբերգությունը վերապրածների օգնությամբ:

Արյունոտ առավոտ

 

Մարաղայում ծնված, գյուղում ամուսնացած, չորս երեխաների մայր Ռայա Հայրապետյանն էլ շատերի նման նոր բացվող օրը ահ ու դողով դիմավորեց, դա արդեն սովորական էր դարձել: Հետո իր բան ու գործին անցավ, բայց սկսած գործը ավարտին հասցնել չկարողացավ, որովհետև թշնամու այդ օրվա գործն էլ մարաղացուն սպանդի ենթարկելն  ու տնավեր անելն էր: Եվ դա նրան հաջողվեց, քանի որ ձեռքը բռնող չկար: «Ժողովուդն արդեն դուրս էր գալիս, երբ գյուղ մտան տանկերը: Բախտներս այնքանով բերեց, որ գյուղ մտնող տանկիստները ռուսներ էին և կարող էին մեզ տանկի տակ ճզմել կամ կրակել, բայց գլուխները խցիկներից հանած բղավում էին` փախե՛ք, փախե՛ք, մարդի՛կ: Տանկերի հետևից էլ թուրքն էր բեռնատարով գալիս»,- ասում է Ռայան ու նկուղում թաքնված իր հարևաններ Լենայի ու Վարդուշի գլխով անցած դաժան իրականությունը ներկայացնում: Թե ինչպես թուրք հրեշը, մտնելով նկուղ, ինքնազենի խզակոթով դուրս է հանում նրանց: Վարդուշը, արնաքամ լինելով, ընկնում է: Այդ պահին հայտնվում է մի տանկ ու անցնում Վարդուշի վրայով, իսկ Լենային այլ համագյուղացիների հետ Միրբաշիր  են տանում: Սերյոժային մանր-մանր կտրտում են, իսկ կնոջը` Ասյային, սպանում: Ամուսիններ Էդիկին ու Օֆելյային այնպիսի կտտանքների են ենթարկում, որ հարազատ դուստրը դժվարությամբ է ճանաչում դիակները: Անգամ չխնայեցին 85-ամյա տրակտորիստ Համոյին, որին լավ էին ճանաչում թուրքերը: Երկար ժամանակ միրբաշիրցիների մեխանիզմներն էր նորոգում: Կացնով կտրել էին նրա գլուխը… Հրասայլի տակ ճզմեցին նաև Իզաբելլա Բայրամյանին:

Այդ ամենից հետո բա ինչպես չասես, խեղճ, միամիտ Ռայա, ռուսը որ չլիներ, թուրքը քո հողն ասպատակողը չէր: Լկտիաբար խոսելու և ավազակի պես վարվելու այդ իրավունքը նրանց ռուսական իշխանությունն էր տվել  դեռևս շարժման առաջին իսկ օրերից, որը սումգայիթյան ոճրագործության դեպքերը պարզելու, կատարվածին անհրաժեշտ գնահատական տալու փոխարեն հետագայում բազմաթիվ սխալներ թույլ տվեց: Առաջին սխալն այն էր, որ ԼՂԻՄ-ի Կազմկոմիտեի նախագահ նշանակեց Ադրբեջանի Կենտկոմի երկրորդ քարտուղար, տխրահռչակ Պոլյանիչկոյին, իսկ երբ 1990 թ. հունվարի 15-ին այդ հողում արտակարգ իրադրություն հայտարարվեց, պարետն էլ գեներալ Սաֆոնովը դարձավ: Արցախյան տարեգրությունը «հարուստ» է նրանց «արարչագործություններով», բայց դա այլ խոսակցության թեմա է: Միայն փաստեմ, որ Արցախում արցախցու իրական որս սկսվեց: Իսկ նպատակը մեկն էր` նպաստել մարզի հայաթափմանը: Չի լինի արցախցին, չի լինի ազգամիջյան խնդիր:

Տներում, մարագներում, բակերում գազանաբար սպանվեց 51 մարաղացի, 50-ից ավելի մարդու էլ, նաև երեխաներ, պատանդ վերցրին: Իսկ պատանդների հետ «աշխատում» էր անձամբ ոստիկանապետը, որը «լավ» ոստիկանապետ լինելուց զատ նաև լավ վաշխառու էր: Նա հայ պատանդներին «լավ գնով» վաճառում էր Մինգեչաուրում, Բաքվում, Կիրովաբադում:

Փրկվածներին է հասել նաև Մարաղայի դպրոցի ուսուցչուհի` Ալվինա Բաղդասարյանի հերոսական, սակայն ողբերգական վախճանի պատմությունը: Թուրքերը նրան անպատկերացնելի խոշտանգումների են ենթարկել, աքցանով քաշել ատամները, ստիպել ասել, որ Ղարաբաղը պատկանում է Ադրբեջանին: Սակայն ուսուցչուհին անդրդվելի է մնում: Արնախեղդ լինելով` շարունակ կրկնում է. «Ոչ,Ղարաբաղը եղել է ու կլինի հայկական»: Եվ այդ խոսքերը շուրթերին էլ մեռնում է:  Սա է ժանիքը միշտ արյունոտ «քաղաքակիրթ» թուրքը, այն էլ` XX դարավերջին, «քաղաքակիրթ» աշխարհի հովանու ներքո: Ինչպես կասեր Մեծ եղեռնից մազապուրծ առաջին սերնդի ներկայացուցիչներից մեկը` սփյուռքահայ գրող Արամ Հայկազը, «թուրքը արարչագործության մեծագույն սխալն է ու ամոթը, շնչավորներուն ամենեն վայրագն ու ստորինը»:

Սա ընդամենը մի կարճ դրվագ է այդ մեծ ողբերգությունից:

Հաջորդ օրն իսկ գյուղն ազատագրվեց: Մարդիկ գյուղ  վերադարձան, բայց մի քանի ժամվա ընթացքում թշնամին  իր սև գործն արդեն արել էր: Վերադարձողները հողին  հանձնեցին իրենց մեռելներին:

«Մարաղացուց շատ իր հողն ու հայրենիքը սիրող քիչ մարդ կա, և մարաղացին մինչև վերջին պահն էլ կռվեց հերոսաբար: Երեք անգամ կարողացանք թշնամուն հետ շպրտել, իսկ երբ Կիրովաբադում տեղակայված ռուսական տանկերի օգնությամբ մոտավորապես 15 միավոր տեխնիկայով հարձակվեցին գյուղի վրա, նրանց հաջողվեց ճեղքել այսպես կոչված պաշտպանական առաջին և երկրորդ դիրքերը: Այդ ուժին 210 մարաղացի էր դիմակայում,   օգնության էր հասել նաև Հասանղայայի 38 հոգանոց ջոկատը: Ինքնապաշտպանների  թիվը 250-ի էր հասել, բայց միայն զրահատեխնիկայի ճնշմամբ թողեցինք գյուղը: Այնուամենայնիվ, մարաղացին հերոս ժողովուրդ է: Այստեղ հերոսամարտ է եղել ոչ մեկ անգամ»,- հավատացած է գյուղի ջոկատի հրամանատար Ռոմա Ապրեսյանը:Շարունակությունը կարդացեք այստեղ:

Անկախ

Tags: Արցախ, մարաղայի ողբերգությունը